سخنرانی های رجب طیب اردوغان دیگر شکل و شمایل یک سخنرانی معمولی رئیس یک جمهور نیست، چند سالی است که ژست یک سلطان و یک خلیفه است؛ سلطان برای ترکان جوان و جریان ملی گرایی ترکی و خلیفه برای اسلام گرایان و جریان اخوانی منطقه از لیبی و فلسطین تا قرقیزستان و قزاقستان. او قبای سلطان و خلیفه را بر تن کرده و سوار بر اندیشه نوعثمانی گرایی با شمشیر است. آخرین سخنرانی وی در باب یونان، نشان از یک تکبر و سیاست تک محوری منطقه ای را نشان داد. وی در ۳۰ اوت گفت: «ما یک ملت با یک دشمن نیستیم بلکه ما یک ملتیم و همه با هم یک ارتشیم، و ارتش ما برای ملت و امت آماده شهادت است».
دور شدن از دکترین عمق استراتژیک حزب حاکم عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ که توسط داووداوغلو ارائه شد و پیگیری گردید تا مناقشه با تمامی همسایگان، فاصله ای به درازای یک تاریخ است. داووداوغلو در کتاب خود با عنوان عمق استراتژیک ۵ اصل کلیدی سیاست خارجی ترکیه را بر این اساس بر می شمارد: ۱) ایجاد حوزه نفوذ ترکیه از طریق گسترش امنیت و دموکراسی، ۲) به صفر رساندن مشکلات با کشورهای همجوار، ۳) ارتقاء و تقویت روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با کشورهای همسایه و فراتر از آن، ۴) اتخاذ راهبرد چندجانبه گرایی در سیاست خارجی، ۵) دیپلماسی موزون. تقریبا تمامی کارشناسان اعتقاد دارند در دهه دوم این سیاست، تمامی این پنج محور به صورت معکوس پیش رفتند و اردوغان در منطقه و در میان همسایگان تنهاتر شد، وضعیت اقتصاد و تجارت آن هم برهم خورد. او گاهی مانند حرکت اخیرش برای دوباره مسجد کردن، کلیسای ایاصوفیه، خلیفه بود و گاهی با سخنرانی علیه یونان، سلطان بود. حرکاتی نمادین که تنها ضعف حاکمیت در سیاست های اقتصادی و امنیتی را پنهان می کند؛ سیاستهای شکست خورده در آناتولی، سوریه، عراق، ارمنستان، قبرس، شمال افریقا، و گفتگو با اروپا. اوج تورم و افول اقتصاد، تنها با ژستهای ملی گرایی و مذهب گرایی در فرد محوری ترکیه کمالیستی در حال گذر است. بر اساس منطق عمق استراتژيك، شرق و غرب، سكولاريسم و اسلامگرايى، مدرنيته و سنت همه در تركيه به هم میرسدند. هدف از سياست خارجى منازعه صفر حفظ روابط به بهترين وجه باهمسايگان و بازيگران منطقه اى و بين المللى بود. این خطمش سیاسی در دهه دوم به شکلی وارونه وار ترکیه را با ضدیت با همه چه در ابعاد جهانی و چه در ابعاد منطقه ای پیش برد. در این مقال جای صحبت از این نیست که چرا ترکیه این شد و آن نشد.
سلطان جدید، با مباهات درخصوص کشف یک میدان نفتی عظیم در دریای سیاه به مردمانش قول داد که ترکیه، حفاری برای اکتشاف نفت و گاز را در شرق مدیترانه افزایش خواهد داد. حضور کشتی کاوشگر ترکیه موسوم به «عروج ریس» در معیت ناوهای جنگی ترکیه برای اکتشاف منابع نفتی و گازی در آبهای مدیترانه، باعث شد که یونان ۲۵ اوت رزمایش نظامی با مشارکت نیروهای دریایی و هوایی خود در جنوب شرقی جزیره کرت و جنوب جزیره یونانی کاستلو، با حضور نیروهای چند ملیتی حتی از اعراب، برگزار کند. این رزمآیش در نزدیکی منطقه حضور کشتی کاوشگر ترکیه بود. رئیس جمهور ترکیه بعد از این مانور نظامی به یونان در مورد افزایش تنشها در شرق میانه هشدار داد و گفت که ما برای جنگ آماده ایم.
پیشینه
از زمان کشف ذخایر هایدروکربن در شرق مدیترانه کشورهای ترکیه و یونان باهم اختلاف داشته اند. یونان و اتحادیه اروپا مدعی اند که ترکیه به صورت غیرقانونی در این مناطق حفاری می‌کند، اما ترکیه ادعا دارد که این منطقه بخشی از منطقه انحصاری اقتصادی‌اش می‌باشد. سال گذشته ترکیه حفاری در آبهای غرب قبرس را توسعه داد. این جزیره از سال ۱۹۷۴ تقسیم شده و بخش شمالی تحت کنترل ترکیه را تنها آنکارا به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت شناخته است. استدلال ترکیه همواره این بوده که از منابع طبیعی جزیره قبرس باید به طور مشترک بهره برداری شود. در نوامبر ۲۰۱۹، آنکارا موافقتنامه ای با لیبی امضاء کرد که به گفته ترکیه یک منطقه اقتصادی انحصاری را که از ساحل جنوب ترکیه تا سواحل شمال شرق لیبی امتداد دارد، ایجاد کرده است. مصر این موافقتنامه را غیرقانونی می داند و یونان گفته است عجیب است که در این موافقتنامه جزیره یونانی کرت که بین دو کشور قرار دارد، نادیده گرفته شده. فؤاد اوکتای، معاون رئیس جمهور ترکیه در ماه ژوئیه گفت: «همه باید قبول کنند که نمی شود ترکیه و جمهوری قبرس شمالی از سهم برابر انرژی در منطقه، کنار گذاشته شوند». در ششم ماه اوت، یونان و مصر واکنش نشان داده و قرارداد خودشان رابستند و یک منطقه اقتصادی انحصاری تشکیل دادند که به گفته یونان موافقتنامه ترکیه با لیبی را لغو خواهد کرد.
آلمان در ماه ژوئیه میان ترکیه و یونان میانجی‌گری کرد و ترکیه توافق نمود که به صورت موقت حفاری در این منطقه را متوقف سازد. با وجود این، بعد از توافق یونان و مصر روی حق حفاری نفت و گاز در این منطقه، ترکیه هفته گذشته دوباره به اکتشاف انرژی شروع کرد. در بعضی مناطق تداخل ادعای مالکیت وجود دارد و هر دو کشور استدلالشان این است که این مناطق به فلات قاره آنان تعلق دارد. بسیاری از جزایر متعلق به یونان که در دریای اژه و مدیترانه شرقی قرار دارند به ساحل ترکیه نزدیک هستند، در نتیجه آبهای سرزمینی موضوع پیچیده ای شده و در گذشته، دو کشور را تا آستانه جنگ پیش برده است.
فرانسه نیز روز چهارشنبه اعلام کرد که می‌خواهد حضور نظامی خود را در شرق مدیترانه تقویت کند. دفتر رئیس جمهور ماکرون در اعلامیه‌‌ای گفته است که فرانسه موقتاً حضور نظامی خود را تقویت می‌بخشد «تا وضعیت را در این منطقه زیر نظارت داشته و قاطعیت خود در حفاظت از قانون بین‌المللی را نشان دهد.» اختلاف فرانسه و ترکیه به ویژه زمانی به اوج رسید که رجب طیب اردوغان، یک سال پیش ازهمتای فرانسوی خود امانوئل مکرون به دلیل اظهاراتش پیرامون ناتو انتقاد کرد. اردوغان خطاب به مکرون تاکید کرد: «مکرون از مرگ مغزی ناتو خبر داد. مکرون عزیز، ابتدا مغز خود را بررسی کن، زیرا این‌گونه اظهارات فقط برای کسانی مانند تو مناسب است که دچار مرگ مغزی شده‌اند».
نتیجه
من احتمال می دهم که با تمامی این چالشها و تنشها، عمل نظامی در منطقه رخ نخواهد داد و اتحادیه اروپا تلاش خواهد کرد که ترکیه را راضی کند و ترکیه نیز همچنان بر اسب سلجوقی و عثمانی خود سوار خواهد بود. شاید توئیت متین گلونک، نماینده پارلمانی حزب حاکم عدالت و توسعه، خلاصه ای از سیاست چند سال اخیر ترکیه باشد که از اردوغان خواست تا «ترکیه بزرگ» را احیا کند. در نقشه منتشر شده توسط او، قبرس، ارمنستان و نصف مساحت بلغارستان و مناطق وسیعی از گرجستان، سوریه و عراق، شمال یونان و جزایر شرقی دریای اژه و حتی بخشهایی از سرزمین ما را به عنوان بخشی از خاک ترکیه نمایش داده شده است. او در ادامه به پیروزی سلجوقیان بر امپراتوری مسیحی بیزانس اشاره کرده و در توئیت دیگری نوشت: «نوادگان کسانی که معتقد هستند ما را از آناتولی بیرون خواهند کرد امروز در تلاشند تا ما را از دریای مدیترانه بیرون کنند. شک ندارم که آنها در دریای مدیترانه شکست خواهند خورد... (روح پیروزی در نبرد ملازگرد همچنان زنده است)... دولت ترکیه و نیاز به پاسخگویی به روح امت در تمام زمینه‌ها همچنان پابرجاست.»
عملیات نظامی در لیبی، حملات هوایی در عراق و سوریه، تنش با یونان در دریای اژه، ایجاد پایگاه‌های جدید و افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در بخش دفاعی، همه و همه از نظامی گری ترکیه در یک دهه اخیر است. اتخاذ استراتژی دریایی موسوم به میهن آبی است که به مسائل امنیتی در مدیترانه شرقی اولویت می‌دهد، از جمله دستاوردهای سیاست خارجی دهه دوم حیات سیاسی اردوغان است. دیگر قدرت اردوغان محدود به اسلام گرایان ترکیه نیست. نیروهای نظامی ملگرای ترکیه امروز در عراق، سوریه، افغانستان، قبرس و لیبی جولان می‌دهند. ارتش این کشور دیگر نه تنها قدرت اردوغان را تهدید نمی‌کند که در راستای اهداف قدرت او در داخل و خارج فعالیت می‌کند و در آلبانی، جمهوری آذربایجان، قطر و سومالی پایگاه دارد.
روزگاری وی سلطان عبدالحمید دوم نوین بود که سیاست پان اسلامیسم را در غرب آسیا و شرق اروپا دنبال می کرد ولی هم اکنون او خود را، آلپ ارسلان سلجوقی می داند که پنجه در پنجه مسیحیان انداخته است. دفتر ارتباطات نهاد ریاست‌جمهوری ترکیه روز ۲۴ اوت فیلمی تبلیغاتی منتشر کرد که موضوع آن ترکیبی از ملی‌گرایی و اسلام گرایی بود. این فیلم چهار دقیقه‌ای که به سرود سیب سرخ معروف شده است نبردهای تاریخی را به رخدادهای سیاسی معاصر وصل می‌کرد. این فیلم کوتاه در سالگرد نبرد ملازگرد در سال ۱۰۷۱ میلادی، منتشر شد. این فیلم با پخش تصاویر هوایی از مسجد الاقصی در بیت المقدس به پایان می‌رسد که مشخصا اشاره‌ای به سخنان اردوغان است که گفته بود تبدیل شدن ایاصوفیه به مسجد منادی آزادی قدس خواهد بود.
مناقشه ترکیه با یونان از چند ماه پیش دوباره نمایان شد، جایی که ترکیه از پناهجویان سوری به عنوان یک سلاح انسانی علیه مرزهای یونان استفاده کرد و سپس موزه ایا صوفیه در استانبول به مسجدی دائمی تبدیل شد. به هر حال، یونان تلاش می‌کند از اهرم اتحادیه اروپا برای فشار بیشتر به ترکیه استفاده کند و امنیت انرژی خود را با چانه زنی اروپایی حل و فصل کند. از طرف دیگر، ترکیه بیشتر از ناتو برای رفع اختلافات خود با یونان بهره‌برداری خواهد کرد و تلاش می کند با نظامی گری، سیاست خود را به کرسی نشاند.
این مطلب پیشتر در مرکز بین المللی مطالعات صلح منتشر شده است.
