اصطلاح زنجیره تأمین به گوش‌تان آشناست؟ زنجیره تأمین، شامل کلیه فعالیت‌هایی است که در آن‌ها محصولات و خدمات از مرحلهٔ تولید تا مصرف نهایی، به دست مشتریان می‌رسد. این فعالیت‌ها شامل تولید، حمل و نقل، انبارداری، پخش و فروش محصولات است.
اسپویلر آلرت: این متن، با لحنی صمیمی نوشته شده‌است؛ زود قضاوت نکنید :)
اما آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که چه عواملی می‌تواند باعث نوسانات در زنجیره تأمین شود؟ یکی از این عوامل، پدیده‌ای است که به آن «اثر شلاق چرمی» (Bullwhip effect) می‌گویند. اسم جذابی دارد، بیایید با هم نگاهی به آن بیندازیم.
اثر شلاق چرمی، نوسانی در زنجیره تأمین است که عامل اصلی به‌وجود‌آورندهٔ آن، تغییرات در میزان تقاضاست. با حرکت از سطح مشتری، به سطوح بالاتر در زنجیره تأمین، تغییرات کوچک در سطوح پایین باعث تغییرات بزرگ در سطوح بالایی می‌شود. این تغییرات موجب نوسانات بزرگی در مجموعه زنجیره تأمین خواهدشد.
بله توضیحات بالا به‌نظر فارسی سخت می‌آید؛ پس بیایید راحت‌تر صحبت کنیم.
همان‌طور که در تصویر بالا می‌بینیم، وقتی مشتری، نوسان کوچکی را در میزان تقاضای خود ایجاد می‌کند، هرچه به سطوح بالاتر زنجیره تأمین می‌رویم، اثر این نوسان، بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود. در واقع وقتی مشتری، تقاضای خود را نسبت‌به حالت عادی و معمول، اندکی تغییر می‌دهد (بیشتر یا کم‌تر می‌کند)، سطوح بالاتر زنجیره تأمین، بیشتر از میزان تغییر تقاضای او، دچار تغییر می‌شوند.
اگر شما هم با من موافقید که توضیحات بالا نیز کمی خسته‌کننده بود، بیایید سوت‌زنان به سوپرمارکت برویم و اثر شلاق چرمی را حس کنیم.
فرض کنید به‌طور عادی و معمول، مشتریان ماهانه ۵ بسته پنیر خریداری می‌کنند. حالا اگر این ۵ بسته در ماه، تبدیل به ۶ بسته در ماه شود (۲۰ درصد افزایش)، ابتدا مغازه‌داران متوجه می‌شوند که تقاضای پنیر، نسبت‌به حالت معمول، افزایش یافته‌است؛ اما به‌جای آن‌که از ویزیتورها، ۲۰ درصد بیشتر پنیر بخواهند، به‌اشتباه ۳۰ درصد بیشتر پنیر می‌خواهند (چرا که آن‌ها صرفاً می‌دانند تقاضا افزایش یافته و ممکن است ادامه‌دار هم باشد، پس خود را برای آن آماده می‌کنند).
ویزیتورها نیز پنیر خود را از شرکت‌ها می‌خرند، آن‌ها نیز که بیشترشدن تقاضای مغازه‌داران را دیده‌اند، از شرکت‌ها پنیر بیشتری می‌خواهند؛ اما باز هم نه فقط ۳۰ درصد، بلکه مثلاً ۴۰ درصد (با همان دلایل مغازه‌داران). شرکت‌ها نیز که ۴۰ درصد افزایش تقاضا را مشاهده می‌کنند، خود را برای ۵۰ درصد افزایش تولید آماده می‌کنند و به همین جهت، ۵۰ درصد بیشتر شیر گاو و مواد دیگر لازم برای پنیر را سفارش می‌دهند.
همان‌طور که دیدیم، ۲۰ درصد افزایش تقاضای پنیر توسط مشتریان، ۵۰ درصد افزایش تأمین شیر را به همراه داشت. این همان اثر شلاق چرمی در زنجیره تأمین است. در واقع یک مشتری تقاضایی را تغییر می‌دهد، ۱۰۰ تا از سطوح بالاتر زنجیره تأمین هم نمی‌توانند منطقی فکر کنند و به همین دلیل دچار تغییرات بسیار بزرگ‌تری نسبت‌به آن‌چه واقعاً مورد نیاز بوده‌است، می‌شوند.
تا این‌جا که همه‌چیز جالب بود؛ تقاضای‌مان را تغییر می‌دهیم و مشکلی پیش نمی‌آید که! اما خب شاید این متن را صاحب یک شرکت هم بخواند و بخواهد بداند چگونه متحمل ضررهای بزرگ نشود.
این اثر، ضررهایی دارد؟ بله به‌نظر می‌رسد که داشته‌باشد.
فرض کنیم ما صاحب شرکت پنیرسازی (؟) هستیم. وقتی فقط ۲۰ درصد تقاضا افزایش یافته و ما ۵۰ درصد تولید خود را افزایش دادیم، یعنی ۳۰ درصد اضافه‌ای که تولید کردیم، قرار است روی دست‌مان بماند و به فروش نرود. در نتیجه متحمل ضرر می‌شویم.
حالا چه کنیم که این‌گونه نشود؟ چه کنیم تا به‌محض این‌که میزان اندکی تقاضا تغییر یافت، عنان از کف نداده و بیش از اندازه تغییر نکنیم؟ با ما همراه باشید!
اگر به داستانی که تعریف کردیم، دقت کنیم، می‌بینیم که مدام هر سطح زنجیره تأمین، برآورد اشتباهی را انجام می‌دهد؛ مغازه‌دار بیش از مقدار مشاهده‌شده سفارش می‌دهد؛ ویزیتور و شرکت‌ها نیز هم.
پس راه کنترل اثر شلاق چرمی خیلی ساده است: پیش‌بینی درست تغییرات تقاضا.
یعنی یک روز دور هم جمع شویم و بگوییم خب، معمولاً وقتی تابستان می‌شود، درآمد مردم بیشتر می‌شود و پنیر بیشتری می‌خرند، اما تجربه نشان داده همواره حداکثر ۲۰ درصد افزایش تقاضا داشته‌اند، پس اگر نشانه‌هایی از افزایش تقاضا توسط مشتریان را دیدیم، همان حدود ۲۰ درصد را در نظر داشته‌باشیم و بی‌محابا عمل نکنیم.
اما خب همین موضوع، نیازمند ارتباطات خوب سطوح مختلف زنجیره تأمین است. شرکت باید مدام با ویزیتورها در ارتباط باشد و از وضعیت سفارشات مطلع شود و الگوها را کشف کند. ویزیتور نیز باید مدام از احوالاتی که بر مغازه‌داران می‌گذرد، مطلع باشد.
پس با یک ارتباط خوب در سطوح زنجیره تأمین، می‌توان تغییرات تقاضا را واقع‌بینانه‌تر پیش‌بینی کرد و این‌گونه اثر شلاق چرمی را کاهش داد.
اکنون ما می‌دانیم که اثر شلاق چرمی، اثر بزرگی است که تغییر کوچک تقاضا در سطوح پایین، بر سطوح بالاتر زنجیره تأمین می‌گذارد. می‌دانیم با خریدن یک پنیر بیشتر، می‌توانیم گاوی را پرکارتر کنیم. هم‌چنین می‌دانیم اگر ارتباطات خوبی ایجاد کنیم، می‌توانیم تقاضا را بهتر پیش‌بینی کنیم و این‌گونه درد شلاق چرمی را کم‌تر حس کنیم.
