ایستگاه های آتش نشانی، جزء مراکز مهم در مدیریت بحران و وقوع حوادث ناگوار در شهرها می باشند. همچنین خدمات رسانی به موقع و مطمئن توسط این ایستگاه ها بیش از هر چیز مستلزم مسیریابی سریع و مکان یابی مناسب آن ها می باشد. تا در اسرع وقت و بدون مواجه شدن با موانع و محدودیت های محیط شهری، به محل حادثه رسیده و اقدامات امداد و نجات را به اتمام برسانند. در این مقاله به ارائه ی الگوی مناسب پوشش دهی خدماتی ایستگاه های آتش نشانی با استفاده از تحلیل شبکه در محیط GIS خواهیم پرداخت.
جی آی اس (Geographic information system) سیستمی است که با بهره گیری از آن، کلیه اطلاعات جمع آوری شده و به صورت مرحله ای تهیه شده و پس از تفکیک و بررسی داده ها کلیه اطلاعات توصیفی و ترسیمی مکان مورد نیاز وارد سیستم می شود.
بنابراین، علاوه بر دسترسی سریع به داده های موردنیاز در یک حجم وسیع، امکان ارائه و رسم نمودن اطلاعات مکانی و موضوعی در قالب نقشه، جدول و نمودار، امکان استفاده از داده های موجود در جهت اهداف مختلف و ویرایش داده ها براساس نیازهای گوناگون کاربران فراهم می گردد. همچنین زمینه ای برای شناساندن و معرفی قابلیت ها و پتانسیل های متعدد و تشخیص خلأ‌های مطالعاتی مناطق گوناگون جغرافیایی ایجاد خواهد نمود.
جمعیت، یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار در نحوه استقرار ایستگاه های آتش نشانی می باشد. زیرا احتمال وقوع حریق و حادثه در مناطق با تراکم جمعیت بالاتر، بیش از مناطق کم جمعیت است. استانداردهای جهانی برای هر پنجاه هزار نفر جمعیت یک ایستگاه آتش نشانی را پیش بینی کرده است.
بنابراین در تحلیل ها مناطق با جمعیت بالاتر از اهمیت بیشتری برخوردارند.
مساحت مناطق گوناگون شهری و شعاع پوشش ایستگاه های آتش نشانی در برنامه ریزی استقرار ایستگاه ها، از عوامل مهم در آن محسوب می شود. بر طبق استانداردهای جهانی، شعاع ۵ کیلومتری برای قرارگیری هر ایستگاه پیش بینی می شود و از سوی دیگر زمان رسیدن به مکان آتش سوزی را ۳ الی ۵ دقیقه مد نظر گرفته اند، که این زمان خود شامل زمان آمادگی برای اعزام، زمان طی مسیر، زمان استقرار و شروع عملیات می باشد. میتوان شعاع عملکردی ایستگاه های آتش نشانی را به کمک معادله زیر محاسبه نمود:
Ro = MA x V x T
که در آن
RO = شعاع عملیاتی تحت پوشش
MA x V = حداکثر سرعت حرکت خودروهای آتش نشانی (کیلومتر بر ساعت)
T = زمان مطلوب برای رسیدن به محل حادثه
می باشد.
در چگونگی استقرار ایستگاه های آتش نشانی، کیفیت و حجم شبکه های ارتباطی، تراکم وسایل نقلیه، عرض خیابان ها و معابر، یک طرفه بودن خیابان ها، شیب خیابان، وجود سرعت گیرها و... تاثیر به سزایی دارد. زیرا کیفیت شبکه و تراکم آن سرعت متوسط رفت و آمد وسایل نقلیه را تعیین نموده و با مشخص شدن سرعت متوسط، شعاع عملیاتی هر ایستگاه محاسبه می شود. محل مناسب معمولا در محل تلاقی چند خیابان و در نقاطی تعیین می شود که حجم ترافیک مانع یا کند کننده حرکت خودروها و عملیات آتش‌نشانی نشود.
خیابان های یکطرفه یا خیابان هایی که وسائط نقلیه سنگین و کندرو از آنها عبور می کنند، از عوامل کند کننده حرکت خودروهای آتش نشانی می باشند.
از دیدگاه برنامه ریزی شهری، کاربری هایی که در زمینه نفوذ یکدیگر قرار می گیرند. باید از نظر سنخیت و همخوانی فعالیت، مطابق یکدیگر باشند و موجب مزاحمت و اختلال در انجام فعالیت های یکدیگر نشوند. همچنین کاربری های گوناگون آسیب پذیری های متفاوتی در مقابل آتش سوزی دارند. به طوری که مناطق تجاری، صنعتی و انبارها به دلیل وجود مواد اشتعال زا بیش از انواع کاربری ها، در خطر آتش سوزی قرار دارند. بر این اساس، ایجاد ایستگاه های آتش نشانی و امداد رسانی در این گونه مناطق و همچنین هسته مرکزی شهرها که دارای بافت فشرده هستند ضروری می باشد.
کاربری های موثر در مکان یابی ایستگاه های آتش‌نشانی به سه دسته تقسیم می شوند:
الف) کاربری های سازگار: مانند مراکز تجاری، مسکونی، پمپ بنزین، انبارهای سوختی
ب) کاربری های نیمه سازگار: مانند مدارس و آموزشگاه ها
ج) کاربری های غیرسازگار: مانند پایانه های اتوبوس درون شهری و پایانه مسافربری برون شهری، مراکز مذهبی و مراکز درمانی و بهداشتی
ساختمان ها و بناهای شهر باید از مصالح با دوام و اسکلت فلزی یا بتن تشکیل شده باشند. عدم وجود این فاکتورها در سازه های شهری عواقب جبران ناپذیری در خصوص میزان آسیب رسانی به شهروندان پس از وقوع حادثه در پی خواهد داشت.
بررسی میزان تعداد و تکرار حوادث در مناطق گوناگون، به مشخص شدن نقاط آسیب پذیر در حوادث آتش سوزی و مکان های با پتانسیل بالای خطر منجر خواهد شد. مکان استقرار ایستگاه ها باید به سمت چنین مناطقی کشش بیشتری داشته باشد.
۱- نقشه کاربری شهری برای ایجاد لایه های خیابان ها و معابر اصلی، بلوک های ساختمانی، مراکز مذهبی، درمانی و آموزشی
۲- نقشه توپوگرافی منطقه برای مشخص نمودن شیب منطقه
۳- تهیه ی عکس های هوایی، به منظور ایجاد دید سه پسی از شهر و شناسایی قابلیت ها و محدودیت های شهر جهت ایجاد ایستگاه های آتش نشانی
۴- اطلاعات توصیفی مربوط به میزان ترافیک خیابان ها، سرعت متوسط وسائط نقلیه در خیابان های گوناگون، وجود چهارراه ها و چراغ های راهنما، مدت زمان طی یک مسیر، اطلاعات مربوط به تراکم جمعیت، نام خیابان، نوع خیابان از نظر ماهیت (بزرگراه، خیابان اصلی، فرعی یا کوچه) یکطرفه یا دوطرفه بودن مسیر حرکت در خیابان
پس از تهیه نقشه ها و لایه های مورد نیاز برای انتخاب مکان بهینه لازم است تا این نقشه ها و لایه ها را بر اساس یکی از مدل ها با یکدیگر تلفیق نمود. نقشه خروجی حاصل از تلفیق نقشه ها و لایه ها باید به گونه ای تهیه شود که مقدار هر پیکسل آن نشان دهنده میزان سازگاری مکان مربوطه برای احداث ایستگاه آتش نشانی با در نظر گرفتن تمامی فاکتورهای موثر باشد.
به این دلیل باید اقدام به تهیه نقشه های سازگاری، ناسازگاری و ریسک پذیری کرد.
با استفاده از معیارهای مذکور برای مناطق سازگار و تعیین وزن برای هر یک از این معیارها، می توان نقشه مناطق سازگار را براساس میزان سازگاری آن ها ایجاد نمود.
چون تنها با استفاده از نقشه سازگاری نمی توان قضاوت درستی از مناطق بهینه ارائه داد، باید نقشه مناطق ناسازگار نیز براساس معیارهای مشخص شده وزن دهی و تهیه شود و با نقشه مناطق سازگار تلفیق شود.
پس از تعیین معیارهای ریسک پذیری و مشخص کردن وزن و تلفیق آن ها در محیط، GISنقشه مناطق ریسک پذیر تهیه خواهد شد.
پس از آماده شدن نقشه های ذکر شده آن ها را با یکدیگر تلفیق می کنیم. ابتدا نقشه مناطق سازگار را با نقشه مناطق ریسک پذیر تلفیق نموده و سپس نتیجه آن را در نقشه مجزا ذخیره می کنیم. سپس با ادغام این نقشه با نقشه ناسازگاری مناطق بهینه برای ایجاد ایستگاه های آتش‌نشانی مشخص می شود.
