بلاکچین برای وکلا: تحولی حقوقی در قلب فناوری
به عنوان یک وکیل ممکن است بارها با این تراژدی تلخ مواجه شده باشیم: موکلی که با یک مبایعهنامه در دست، تمام دارایی خود را برای خرید یک ملک پرداخته، اما در روز تنظیم سند متوجه میشود که فروشنده با یک سند جعلی، ملک را همزمان به چندین نفر دیگر نیز فروخته است. اثبات تقدم و اصالت معامله در سیستمهای ثبت سنتی، گاهی به یک ماراتن طاقتفرسا و پرهزینه تبدیل میشود که عدالت را فرسنگها از دسترس دور میکند.
امروز، من اینجا نیستم تا قصهی تکراری این چالشها را بازگو کنم. من اینجا هستم تا از یک راهحل صحبت کنم؛ یک فناوری انقلابی که میتواند مفهوم «اعتماد» و «اصالت» را در دنیای حقوق بازتعریف کند. نام این فناوری، بلاکچین است. درک بلاکچین برای وکلا دیگر یک کنجکاوی آکادمیک یا ابزاری لوکس نیست؛ بلکه یک ضرورت استراتژیک برای ساختن آیندهای شفافتر و عادلانهتر در حرفه ماست. این مقاله، چراغ راه شما برای ورود به این دنیای شگفتانگیز خواهد بود.
بلاکچین به زبان ساده چیست؟
تمام پیچیدگیهای فنی را فراموش کنید و یک «دفتر ثبت اسناد رسمی» را تصور کنید. در سیستم سنتی، این دفتر یک نسخه فیزیکی واحد است که در اختیار یک شخص یا نهاد متمرکز (سردفتر) قرار دارد. این دفتر، با تمام اهمیتی که دارد، قابل دستکاری، تحریف یا حتی نابودی است.
حالا بلاکچین را تصور کنید. بلاکچین همان دفتر ثبت است، با سه تفاوت انقلابی:
غیرمتمرکز (Decentralized): به جای یک دفتر واحد، هزاران نسخه یکسان از این دفتر به صورت دیجیتال در اختیار تمام افراد حاضر در یک شبکه قرار دارد. هر تغییری باید توسط اکثریت این افراد تأیید شود.
تغییرناپذیر (Immutable): هر معامله یا سندی که در این دفتر ثبت میشود (یک «بلاک»)، به صورت رمزنگاریشده به سند قبلی زنجیر («چین») میشود. این ساختار زنجیرهای، تغییر دادن یا حذف یک سند ثبتشده در گذشته را عملاً غیرممکن میسازد. دست بردن در یک بلاک، نیازمند تغییر تمام بلاکهای بعد از آن در تمام هزاران نسخه از دفتر است که از نظر محاسباتی امری محال است.
شفاف (Transparent): اگرچه هویت افراد میتواند محفوظ بماند، اما تمام تراکنشها و اسناد ثبتشده برای تمام اعضای شبکه قابل مشاهده و راستیآزمایی است.
بنابراین، حقوق و بلاکچین در یک نقطه کلیدی به هم میرسند: ایجاد یک سیستم مبتنی بر «اعتماد الگوریتمی» به جای «اعتماد به اشخاص ثالث».
قراردادهای هوشمند و حقوق سنتی
یکی از هیجانانگیزترین نتایج فناوری بلاکچین، مفهومی به نام «قرارداد هوشمند» (Smart Contract) است. اینها قرارداد نیستند که هوشمند باشند، بلکه کدهای کامپیوتری هستند که اجرای مفاد یک قرارداد را به صورت خودکار و بدون دخالت انسان تضمین میکنند.
قرارداد سنتی: شما در قرارداد مینویسید: "خریدار متعهد است ظرف ۲۴ ساعت پس از تحویل کالا، مبلغ قرارداد را پرداخت کند." اگر خریدار پرداخت نکند، شما باید به دادگاه مراجعه کرده و او را ملزم به ایفای تعهد کنید.
قرارداد هوشمند: کد برنامه به این صورت نوشته میشود: «اگر سیستم حملونقل رسید تحویل کالا به خریدار را تأیید کرد، آنگاه مبلغ X که به صورت امانت در حساب قرارداد هوشمند قفل شده، به صورت خودکار به حساب فروشنده منتقل شود.»
مزایا واضح است: سرعت، قطعیت و کاهش هزینهها. اما ریسکها و چالشهای حقوقی آن نیز جدی است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
چهار کاربرد عملی بلاکچین برای وکیل ایرانی
فناوری بلاکچین صرفاً محدود به رمزارزها نیست. در ادامه به چهار کاربرد بلاکچین در وکالت که مستقیماً به کار یک وکیل ایرانی میآید، اشاره میکنیم:
چگونه میتوانید ثابت کنید یک وصیتنامه، اقرارنامه یا حتی یک فایل محتوای دیجیتال در یک تاریخ و ساعت مشخص وجود داشته و پس از آن هیچ تغییری نکرده است؟
روش کار: شما میتوانید یک «اثر انگشت دیجیتال» (Hash) منحصر به فرد از سند خود تهیه کرده و این اثر انگشت را در یک بلاکچین عمومی ثبت کنید. این کار یک مُهر زمان قطعی و غیرقابل انکار ایجاد میکند.
کاربرد عملی: در دعاوی مربوط به مالکیت فکری یا اثبات ارسال یک اظهارنامه، ارائه یک گواهی ثبت بلاکچینی میتواند به عنوان یک اماره قضایی قدرتمند در کنار سایر ادله، مورد استناد قرار گیرد و به اثبات مالکیت دیجیتال کمک کند.
بسیاری از دعاوی تجاری ناشی از عدم پرداخت به موقع یا عدم تحویل کالا طبق مشخصات است.
روش کار: میتوان برای معاملات تجاری، یک قرارداد هوشمند طراحی کرد که وجوه را به صورت امانی (Escrow) نگه دارد و تنها پس از تأیید تحویل کالا توسط یک منبع داده معتبر و مورد توافق طرفین (که به آن Oracle گفته میشود)، مبلغ را آزاد کند.
کاربرد عملی: این امر میتواند حجم عظیمی از دعاوی مطالبه وجه و اختلافات قراردادی را پیش از تولد، از بین ببرد و شفافیت در دعاوی را به ارمغان آورد.
انتخابات در نهادهایی مانند کانونهای وکلا یا سایر سازمانهای مردمنهاد، همواره با چالش شفافیت و اعتماد روبروست.
روش کار: با استفاده از یک سیستم رأیگیری مبتنی بر بلاکچین، هر عضو میتواند به صورت امن و ناشناس رأی خود را ثبت کند. تمام آرا به صورت غیرقابل تغییر در دفتر کل توزیعشده ثبت شده و نتیجه نهایی برای همه قابل راستیآزمایی است، بدون آنکه هویت رأیدهندگان فاش شود.
کاربرد عملی: این کار نه تنها سلامت و شفافیت انتخابات را تضمین میکند، بلکه اعتماد اعضا به هیئت مدیره منتخب را نیز به شدت افزایش میدهد.
یکی از اصول دادرسی عادلانه، حفظ اصالت و تمامیت ادله جرم است.
روش کار: از لحظهای که یک دلیل دیجیتال (مانند فیلم دوربین مداربسته یا فایل صوتی) توسط ضابطین دادگستری کشف میشود، میتوان اثر انگشت دیجیتال (Hash) آن را ثبت بلاکچینی کرد. در هر مرحله از جابجایی (از کلانتری به آزمایشگاه و سپس به دادگاه)، یک رکورد جدید ثبت میشود.
کاربرد عملی: این کار یک زنجیره شواهد غیرقابل خدشه ایجاد میکند و هرگونه ادعای مربوط به دستکاری یا تغییر در ادله را بیاثر میسازد. این موضوع در چارچوب قانون آیین دادرسی کیفری میتواند به تحقق دادرسی عادلانه کمک شایانی نماید. [لینک داخلی به مقاله مرتبط در مورد: ادله الکترونیک در نظام حقوقی ایران]
بررسی چالشهای حقوقی و اخلاقی
با وجود تمام این مزایا، مسیر پذیرش این فناوری در نظام حقوقی ایران با چالشهای حقوقی فناوری بلاکچین روبروست:
تعارض با اصول بنیادین قانون مدنی: قطعیت و عدم انعطاف قراردادهای هوشمند با مفاهیمی مانند «قصد و رضا» (ماده ۱۹۰ قانون مدنی)، امکان فسخ یا اقاله قرارداد و اختیار قاضی در تعدیل تعهدات قراردادی در تعارض است. یک کد کامپیوتری چگونه میتواند شرایطی مانند اضطرار یا عدم آگاهی یکی از طرفین را درک کند؟
مشکلات اثباتی در محاکم: آیا یک قاضی ایرانی، یک رکورد ثبت شده در یک بلاکچین عمومی را به عنوان «دلیل» قطعی میپذیرد؟ اگرچه قانون تجارت الکترونیکی «دادهپیام» را معتبر میداند، اما پذیرش نهایی آن به عنوان دلیل، منوط به «علم قاضی» و نظر کارشناس رسمی دادگستری است.
نبود زیرساخت قانونی و نظارتی: هیچ قانون مشخصی برای نحوه ثبت بلاکچینی، اعتبار پلتفرمها و حل اختلافات ناشی از قراردادهای هوشمند در ایران وجود ندارد. این خلاء قانونی، ریسک استفاده از این فناوری را افزایش میدهد.
مسئولیت در دنیای غیرمتمرکز: اگر یک قرارداد هوشمند به دلیل وجود یک «باگ» یا خطا در کدنویسی، باعث ورود خسارت به یکی از طرفین شود، مسئول کیست؟ برنامهنویس؟ پلتفرم؟ یا خود طرفین که ریسک استفاده از آن را پذیرفتهاند؟ پاسخ به این سوال در حقوق سنتی بسیار دشوار است.
نتیجهگیری
فناوری بلاکچین یک عصای جادویی برای حل تمام مشکلات حقوقی ما نیست، اما بدون شک یک تحول پارادایمی است. این فناوری، ما را از دنیای «اعتماد به اشخاص» به دنیای «اعتماد به ریاضیات و الگوریتمها» سوق میدهد. برای ما حقوقدانان، این یک فرصت بینظیر است تا در ساختن زیربنای حقوقی این دنیای جدید، نقشی فعال ایفا کنیم. نادیده گرفتن بلاکچین برای وکلا به معنای واگذار کردن این نقش حیاتی به تکنسینها و مهندسان و جا ماندن از قطار پرشتاب آینده است.
از کجا شروع کنیم؟
از مطالعه غافل نشوید: با خواندن «وایت پیپر» (Whitepaper) بیتکوین نوشته ساتوشی ناکاموتو شروع کنید. این سند، سنگ بنای فکری این فناوری است.
برای کنجکاوی مرز نشناسید: یک «کاوشگر بلاکچین» (Blockchain Explorer) مانند Etherscan را باز کنید و تراکنشها را به صورت زنده مشاهده کنید. این کار به درک شفافیت سیستم کمک میکند.
آینده وکالت در گرو توانایی ما برای درک، انطباق و استفاده هوشمندانه از فناوریهایی است که اعتماد و شفافیت را، که سنگ بنای حرفه ماست، تقویت میکنند.
برای دریافت جدیدترین اخبار در زمینه هوش مصنوعی و حقوق و همچنین آموزشهای بیشتر به صفحه زیر مراجعه کنید:
