تصور کنید یک قرارداد مشارکت یا پیمانکاری ۱۵۰ صفحهای روی میز شما قرار دارد و تنها ۴۸ ساعت برای بررسی و اعلام نظر فرصت دارید. مطالعه خط به خط چنین سندی، کاری طاقتفرسا، زمانبر و مستعد خطای انسانی است. شناسایی ریسکهای پنهان، بندهای مبهم، تعهدات نامتوازن یا شروط غیرمنصفانهای که در میان انبوهی از متون حقوقی پنهان شدهاند، نیازمند ترکیبی از تجربه، دقت فراانسانی و زمان کافی است؛ سه عاملی که همیشه در کنار هم جمع نمیشوند. امروز، فناوری هوش مصنوعی آمده است تا در این مسیر پرچالش، به عنوان یک دستیار خستگیناپذیر، این فرآیند را تسهیل کند، نه آنکه آن را جایگزین نماید. هدف، استفاده از توان تحلیلی ماشین برای آزادسازی زمان و انرژی وکیل جهت تمرکز بر استراتژی و تصمیمگیری است.
برای استفاده مؤثر از این فناوری، ابتدا باید درک درستی از ماهیت آن داشته باشیم. ابزارهای هوش مصنوعی، به ویژه مدلهای زبانی بزرگ، با تحلیل میلیاردها داده متنی آموزش دیدهاند. آنها در «تشخیص الگو» بینظیرند، اما فاقد «درک حقوقی» به معنای انسانی آن هستند. توانایی اصلی آنها در موارد زیر است:
استخراج عبارات پرتکرار: شناسایی کلمات یا مفاهیمی که به طور مکرر در متن استفاده شدهاند.
یافتن تضادها: پیدا کردن بندهایی که با یکدیگر در تناقض هستند (مثلاً تعاریف متفاوت از یک اصطلاح در بخشهای مختلف قرارداد).
شناسایی عبارات مبهم یا پرخطر: هایلایت کردن کلماتی که به طور بالقوه ریسکزا هستند.
با این حال، تفسیر نهایی این الگوها، درک نیت طرفین قرارداد و تطبیق بندها با رویه قضایی ایران، همچنان در قلمرو تخصص و قضاوت وکیل باقی میماند.
نگارش حقوقی با هوش مصنوعی صرفاً یک مفهوم تئوریک نیست. در عمل، میتوان از این ابزارها برای وظایف مشخصی بهره برد:
پیدا کردن بندهای تکراری یا متناقض: در قراردادهای طولانی که توسط افراد مختلف ویرایش شدهاند، وجود بندهای متناقض بسیار محتمل است. AI میتواند در چند ثانیه کل متن را اسکن کرده و این موارد را به شما گزارش دهد.
خلاصهسازی قراردادهای طولانی: میتوانید یک قرارداد جامع را به سیستم بدهید و بخواهید خلاصهای از تعهدات اصلی هر یک از طرفین، مواعد کلیدی و شرایط فسخ را در قالب یک لیست بولتپوینت ارائه دهد.
شناسایی واژگان پرریسک: این یکی از قدرتمندترین کاربردهاست. ابزارهای هوشمند میتوانند کلمات و عباراتی را که به طور معمول بار حقوقی سنگینی دارند، شناسایی کنند. عباراتی مانند:
«مسئولیت مطلق» (Absolute Liability)
«به صورت غیرقابل فسخ» (Irrevocably)
«سلب هرگونه حق اعتراض» (Waiving any right to object)
«وجه التزام نامحدود» (Unlimited liquidated damages)
ارائه نسخه پیشنهادی برای کاهش ریسک: پس از شناسایی یک بند پرخطر، میتوانید از AI بخواهید جایگزینهایی با ریسک کمتر و با رعایت حقوق موکلتان پیشنهاد دهد.
درحالیکه پلتفرمهای تخصصی تحلیل قرارداد در سطح جهانی در حال توسعهاند، ابزارهای عمومیتری مانند ChatGPT (نسخههای پیشرفته) یا Gemini از طریق مرورگر در دسترس وکیل ایرانی قرار دارند. قدرت این ابزارها در گروی طراحی یک پرامپت (دستور) دقیق و حرفهای است. اگر دستور شما دقیق باشد، این سیستمها میتوانند نقش یک «ویراستار حقوقی اولیه» را به خوبی ایفا کنند.
مثالی از یک پرامپت خوب:
پرامپت ضعیف: «این قرارداد را بررسی کن.»
پرامپت قوی و حرفهای:
«با نقش یک وکیل متخصص در قراردادهای فناوری اطلاعات در ایران عمل کن. متن قرارداد پیوست را از منظر ریسکهای حقوقی برای کارفرما (موکل من) بررسی کن. به طور مشخص، بندهای مربوط به «مسئولیت و محدودیت آن»، «مالکیت فکری»، «شرایط فسخ یکطرفه» و هرگونه «تعهد نامحدود یا مبهم» را شناسایی کرده و آنها را به صورت یک لیست به همراه پیشنهاد اصلاحی ارائه بده.»
تفاوت در خروجی این دو دستور، تفاوت میان یک پاسخ بیفایده و یک تحلیل کاربردی است.
تأکید بر این نکته حیاتی است: هیچ ابزار هوش مصنوعی، هرچقدر هم که پیشرفته باشد، قادر به درک کامل زمینه یک قرارداد نیست.
عدم درک نیت طرفین: AI نمیتواند نیت واقعی پشت یک مذاکره یا قدرت چانهزنی طرفین را درک کند.
عدم آگاهی از رویه قضایی: این ابزارها به رویه قضایی لحظهای و نانوشته محاکم ایران دسترسی ندارند.
عدم درک شرایط خاص: هر قرارداد، محصول شرایط منحصربهفرد خود است. AI نمیتواند تشخیص دهد که پذیرش یک ریسک خاص در یک قرارداد، یک تصمیم تجاری هوشمندانه برای موکل شماست یا خیر.
در نهایت، هوش مصنوعی یک ابزار غربالگری و پیشنهاددهنده است، نه داور یا تصمیمگیر نهایی. مسئولیت کامل و نهایی هر کلمهای که در سند نهایی باقی میماند، با وکیلی است که آن را تأیید میکند.
آینده تنظیم و تحلیل قرارداد، نه در تسلیم شدن به ماشین، که در تسلط بر آن رقم میخورد. این آینده، ترکیبی هوشمندانه از تخصص، تجربه و شمّ حقوقی انسان با توان تحلیلی، سرعت و دقت ماشین خواهد بود. وکیل آینده، متخصصی است که نهتنها حقوق را عمیقاً میشناسد، بلکه میتواند ابزارهای هوشمند را بهدرستی و با نگاهی منتقدانه در خدمت بگیرد تا خدماتی دقیقتر، سریعتر و با ریسک کمتر به موکل خود ارائه دهد. فراگیری مهارت نگارش حقوقی با هوش مصنوعی، دیگر یک انتخاب لوکس نیست، بلکه یک ضرورت حرفهای برای بقا و پیشرفت در اکوسیستم حقوقی فرداست.
