اگر یک معلم یا مسئول مدرسه هستید، احتمالا تابه‌حال نام «طرح درس» را شنیده‌اید، طرح درس در حقیقت یک برنامه‌ریزی منظم است که یک معلم با توجه به نیازهای آموزشی و پتانسیل دانشآموزان و مدرسه، تهیه می‌کند و فرایند تدریس خود را با توجه به این برنامه انجام می‌دهد.
اگر تعریف بالا را به دقت خوانده باشید، احتمالا متوجه این موضوع شده‌اید که هر درس و هر کلاسی، طرح درس مخصوص به خود را احتیاج دارد و نمی‌توان از یک طرح درس یکسان برای همه‌ی دروس استفاده کرد، در این نوشته از همکلاسی قصد داریم نحوه نوشتن یک طرح درس استاندارد را به صورت قدم‌به‌قدم به شما آموزش بدهیم.
با مطالعه‌ی این مقاله در پایان می‌توانید یک طرح درس حرفه‌ای و مخصوص به خودتان داشته باشید و فرایند تدریس خود را کاملا اصولی انجام دهید، پس تا انتهای این نوشته را با دقت بخوانید.
همانطور که گفتیم، طرح درس در حقیقت نوعی برنامه‌ریزی است که به شما کمک می‌کند فرایند تدریس خود را خیلی هدفمندتر و اصولی‌تر انجام دهید، داشتن یک طرح درس نه‌تنها به شما کمک می‌کند زمان کلاس‌های خود را خیلی بهتر مدیریت کنید، بلکه کلاس‌های شما را منظم‌تر می‌کند و به دلیل برنامه‌ریزی درست و اصولی و رعایت تقدم و تاخر سرفصل‌های درسی، میزان بازدهی کلاس و یادگیری دانشآموزان را نیز به طرز قابل توجهی بهبود می‌دهد.
علاوه‌بر تمام این‌ها، داشتن یک طرح درس استاندارد، آرامش و اعتماد به‌نفس معلم را افزایش می‌دهد و به او کمک می‌کند تا اهداف درسی خود را خیلی بهتر تحقق ببخشد، پس فرقی نمی‌کند یک مدیر مدرسه هستید یا معلم، در هر صورت اگر قصد دارید یک تدریس اصولی و منظم را در کلاس‌های درس خود داشته باشید، باید برای دروس‌تان طرح درس طراحی کنید.
طبقه‌بندی مستندی برای این موضوع وجود ندارد و هر معلم با توجه به نیازهای خود و همچنین امکانات مدرسه و پتانسیل دانشآموزان خود می‌تواند یک طرح درس مخصوص به خود داشته باشد، اما به‌طور کلی اگر بخواهیم طرح درس‌های مدارس را با توجه به بازه‌های زمانی تقسیم‌بندی کنیم، می‌تواند آن را به بازه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت تقسیم کرد که در ادامه با هر دو نوع این طرح درس‌ها آشنا خواهیم شد، البته امکان نوشتن طرح درس‌های هفتگی، ماهیانه و… نیز وجود دارد که با دانستن نکات پایین، می‌تواند هر نوع طرح درسی را برای خود بنویسید.
طرح درس کوتاه‌مدت یا روزانه، همانطور که از نامش پیداست، به یک بازه‌ی زمانی کوتاه‌مدت از کلاس درس اختصاص دارد، مثلا برنامه‌ریزی یک جلسه یا روز درسی؛ فرض کنید یک معلم علوم هستید و می‌خواهید یک طرح درس روزانه برای یک جلسه از کلاس خود بنویسید، باید به این موارد توجه داشته باشید:
شما می‌توانید با توجه به شرایط مدرسه و دانشآموزان خود، موارد دیگری را به این لیست اضافه کنید یا حتی چیزی را از آن حذف کنید؛ پس از اینکه لیست طرح درس روزانه‌ی خود را آماده کردید، با توجه به شرایط کلاس، زمانی را به هر بخش اختصاص دهید و سعی در زمان‌بندی استاندارد کلاس به همه‌ی آن‌ها برسید.
همانطور که گفتیم، شما می‌توانید زمان‌بندی‌ها و حتی موارد لیست با توجه به کلاس خود تغییر دهید، مثلا شاید فهم یک موضوع درسی برای دانشآموزان دشوار باشد و احتیاج داشته باشید تا آن را طی دو جلسه تدریس کنید و تمرین‌ها و کارهای کلاسی بیشتری را به آن اختصاص دهید یا از سوی دیگر یک سرفصل درسی ساده‌تر باشد و بتوانید دو بخش را در یک روز تدریس کنید.
نوع دیگری از طرح درس که می‌توانید برای تدریس خود در نظر بگیرد، طرح درس بلندمدت است، این طرح درس با توجه به سرفصل‌های مصوب آموزش و پرورش و چیزی در کتاب درسی مشخص شده، تهیه می‌شود و به شما کمک می‌کند یک برنامه‌ریزی جامع و مدون برای سال یا ترم تحصیلی خود داشته باشید.
هر چند امکان استفاده از طرح درس‌های آماده نیز برای این نوع از برنامه‌ریزی امکان‌پذیر است، اما اگر می‌خواهید یک طرح درس اصولی برای خود داشته باشید، باید آن را با توجه به تقویم تحصیلی (مناسبت‌ها و تعطیلی‌ها) و شرایط مدرسه و دانشآموزان خود طراحی کنید که در ادامه دلیل این موضوع را برای شما توضیح می‌دهیم.
همانطور که گفتیم شما می‌توانید از طرح درس‌های آماده هم استفاده کنید، اما بیایید این موضوع را از زاویه‌ی دیگری بررسی کنیم، فرض کنید شما معلم درس شیمی هستید و این درس را در دو مدرسه‌ی مختلف تدریس می کنید، یکی از مدارس مجهز به یک آزمایشگاه پیشرفته است و مدرسه‌ی دیگر آزمایشگاهی ندارد که بتوانید از آن استفاده کنید.
حال اگر از یک برنامه‌ی آماده استفاده کنید، آیا می‌توانید آن را در هر دو کلاس اجرا کنید؟ احتمالا پاسخ خیر است و مجبور خواهید شد با توجه به شرایط و امکانات هر مدرسه، برنامه‌ی تدریس خود را تغییر دهید، به همین دلیل است که در این آموزش می‌خواهیم نحوه‌ی نوشتن یک طرح درس ایده‌آل را به شما آموزش دهیم.
برای نوشتن یک طرح درس اصولی قبل از هر چیز باید به شرایط مدرسه و تقویم تحصیلی توجه کنید، همچنین زمان‌بندی امتحانات، تعطیلات رسمی، جلسات حل تمرین و پرسش‌و پاسخ‌ها یا تعطیلات غیر منتظره را هم مد نظر داشته باشید؛ در ادامه هر کدام از این موارد را دقیقا بررسی می‌کنیم.
تعطیلات و مراسمات مختلف ملی یا مذهبی، نقش پررنگی در تقویم آموزشی و تحصیلی کشور ما دارند، پس قبل از هرچیزی تقویم سال پیش رو را بردارید و ببینید چه تعداد از جلسات درسی در روزهای تعطیل هستند، با توجه به این موارد بررسی کنید که آیا احتیاج به جلسات جبرانی دارید یا می‌توان با برگزاری فشرده‌تر کلاس‌ها تعطیلی‌ها را جبران کرد.
علاوه‌بر تعطیلات رسمی، بازه‌ی زمانی امتحانات را هم مد نظر داشته باشید و آن‌ها را هم از روزهای درسی کم کنید، چون احتمالا در این بازه‌ی زمانی هم نمی‌توانید تدریس کنید و کلاس‌ها تعطیل هستند؛ ضمن اینکه شاید لازم باشد چند روز قبل از برگزاری امتحانات را هم به رفع اشکال کلاس بپردازید و امکان تدریس در آن روزها را هم نداشته باشید.
در کنار همه‌ی این‌ها، باید به تعطیلات غیر رسمی هم توجه داشته باشید، مثلا روزهای شروع یا پایان سال تحصیلی و قبل و بعد از عید نوروز هم جزو روزهایی هستند که احتمالا تعداد زیادی از بچه‌ها در کلاس حضور ندارند و امکان تدریس برای شما وجود نخواهد داشت.
شما به عنوان یک معلم بهتر از هرکس دیگری بالا و پایین‌های کتاب را می‌شناسید و می‌توانید درباره‌ی سختی یا آسانی سرفصل‌ها نظر بدهید، الزامی ندارد که حتما در هر جلسه‌ی درسی یک سرفصل را تدریس کند، شاید نیاز باشد یک سرفصل دشوار را در چند جلسه درس بدهید و به‌جای آن در یک جلسه‌ی درسی دیگر، چند سرفصل را همزمان تدریس کنید که با توجه به شرایط مدرسه و دانشآموزان خود می‌توانید این تقسیم‌بندی را انجام دهید.
همچنین در کنار توجه به حجم تدریس، لازم است روزهایی از کلاس خود را نیز به ارزشیابی، رفع اشکال، پرسش‌های کلاسی و آزمایشگاه‌ها تخصیص دهید و این موضوع را به گونه‌ای در برنامه پخش کنید که همه‌چیز کاملا یکدست و متعادل باشد، مثلا همه‌ی جلسات عملی و آزمایشگاه‌ها را در ابتدا یا انتهای سال انباشته نکنید و آن‌ها را در طول سال تحصیلی پخش کنید.
برای اینکه زمان‌بندی تدریس‌تان را به درستی رعایت کنید و طبق برنامه پیش بروید، باید به خوبی روی کتاب و سرفصل‌های درسی تسلط داشته باشید، آمادگی این را داشته باشید که دانشآموزان سوالاتی خارج از بحث کتاب هم بپرسند و بخشی از زمان کلاس را به پاسخ دادن سوالات آن‌ها اختصاص دهید؛ همچنین خلاف این موضوع نیز امکان‌پذیر است، شاید شما انتظار داشته باشید دانشآموزان در یک کلاس سوالات بیشتری بپرسند اما شرایط آن‌طور که مد نظر شماست پیش نرود و پس از آن محتوایی برای ارائه نداشته باشید؛ پس سعی کنید تا حد ممکن با آگاهی و تسلط در کلاس درس حاضر شوید تا برنامه‌ریزی طرح درس‌تان با مشکل مواجه نشود.
بعد از اینکه همه‌ی این‌کارها را انجام دادید، وقت آن است که با توجه به حجم کتاب و تعطیلاتی که پیش رو داشتید، یک جدول زمان‌بندی (به تفکیک ماه، هفته و جلسات درسی) طراحی کنید و سرفصل‌های درسی خود را به همراه جزئیات و اهداف هر بخش بنویسید، در ادامه یک نمونه فایل طرح درس رایگان را برای شما قرار داده‌ایم که می‌توانید آن را دریافت کرده و به دلخواه خود ویرایش کنید.
