هلیا عسگری
هنرمندان زن افغانستان در دو دهه گذشته با فعالیت‌های خود تلاش کردند تا به جبران فرصت‌های سوخته خود دردوران حکومت طالبان بین سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ بپردازند. اما خیلی زودتر از چیزی که فکر می‌کردند رویاهایشان نابود شد. شمسیه حسنی، یکی از نخستین هنرمندان زن گرافیتی‌کار افغان است که از طریق آثار هنری خود زنان افغانستان را در یک جامعه مردسالار به تصویر می کشد. او در این روزها با وجود تهدیدهای بسیار از سوی طالبان و در میان تاریکی‌های این روزها همچنان با رنگ و قلم مو مقاومت می‌کند.
زنان سوژه نقاشی های شمسیه هستند، زنانی که از نظرش افتخار آمیز و با صدایی رسا می توانند تغییرات مثبتی در زندگی مردم ایجاد کنند. او از طریق نقاشی‌هایش تلاش می‌کند تا قدرت، جسارت، همت بلند و قاطعیت زنان را به تصویر بکشد. آثار او عموما پر از رنگ و امید است. اما پست‌های او بعد از سقوط یک به یک شهرهای افغانستان و تصرف آنها توسط طالبان تاریک و تاریک‌تر شد.
پس از سقوط کابل، حضور شمسیه در فضای مجازی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. انتشار دو تصویر تاثیرگذار که در آن دخترانی با لباس آبی که نمادهایی از امید را در دست دارند باهدف به تصویر کشیدن حس و حال زنان افغانستان به اشتراک گذاشته شد. در یکی از این تصاویر که دختری پر از رنگ گلدانی به دست دارد و روبه‌رویش تصویر سیاهی از یک طالب است نوشت :« شاید هم به این خاطر که آرزوهای ما در یک گلدان سیاه رشد کرده‌اند…».
طی هفته‌های گذشته، زنان تا حد زیادی از حضور در فضاهای عمومی اجتناب کردند. بسیاری از هنرمندان چت‌ها و اکانت‌های رسانه‌های اجتماعی خود را از ترس طالبان حذف کردند. پس از تصرف کابل توسط طالبان، اکانت‌های شمسیه در شبکه‌های اجتماعی برای چند روز ساکت بود. همین سکوت طرفداران او را در مورد امنیت و وضعیتش نگران کرد. تا اینکه نقاشی جدید در صفحه‌اش پست کرد با عنوان « لعنت به سیاهی».
آخرین آثار هنری منتشر شده از او بیانگر ترس و سرکوب زنان افغانستان است. نقاشی‌های او نیازی به کلمات ندارند. زنان آخرین کسانی هستند که حقوق خود را در جامعه می‌توانند بدست آورند و در عین حال اولین کسانی هستند که حقوق خود را از دست می‌دهند. او آثار خود را با هشتگ‌های #منطقه ـ جنگی #تاریکی ناامیدی #ترس و #قلبهای ـ شکسته منتشر می‌کند.
انتشار تصاویر از طرف او یک حرکت جسورانه است. اکثر تحلیلگران و فعالان حقوق بشر معتقدند که طالبان مانند دهه ۹۰ محدودیت‌های شدید و مجازات‌های مرگباری را برای زنان وضع خواهد کرد.
شمسیه در سال ۱۹۸۸ در ایران از پدر و مادری افغانستانی متولد شد. در سال ۲۰۰۵ به افغانستان بازگشت تا در دانشگاه کابل در رشته نقاشی و هنرهای تجسمی تحصیل کند. لیسانس خود را در رشته نقاشی در سال ۲۰۱۰ و کارشناسی ارشد را در رشته هنرهای تجسمی در سال ۲۰۱۴ از دانشگاه کابل دریافت کرد. در سال ۲۰۱۰ بود که گرافیتی و هنر خیابانی را به طور جدی آغاز کرد. او از بنیانگذاران سازمان هنری Berang است، سازمانی که توسط هنرمندان افغان افتتاح و اداره می شود تا هنر و فرهنگ معاصر را در افغانستان از طریق برنامه‌ها، کارگاه ها، سمینارها و نمایشگاه‌ها ترویج کند.
شمسیه طی سالهای گذشته توانست موفقیت‌های بین المللی زیادی کسب کند. در سال ۲۰۱۴، در لیست صد اندیشمند جهانی برتر Foreign policy قرار گرفت و در چاپ دوم کتاب «داستان‌های شب برای دختران جسور» نامش ثبت شد. کتابی که به داستان زندگی زنان تاثیرگذار از زمان گذشته تاکنون می‌پردازد.
او به عنوان یکی از نخستین هنرمندان زن گرافیتی‌کار افغان همواره صدای زنان بوده و در نمایشگاه‌های متعددی در آمریکای شمالی، اروپا و کشورهای آسیایی حضور پیدا کرده است.
هنر او چهره ای متفاوت از زنان افغان ارایه می‌دهد و طیف وسیعی از احساسات را بیان می کند؛ اشتیاق و سرپیچی، امید و دل شکستگی، آزادی و ترس. چهره ای قدرتمند، بلندپرواز که برای رسیدن به اهداف خود می‌جنگند.
زنان نقاشی‌های او مژه های بلندی دارند که بر روی چشمان بسته اشان نقش بسته. شمسیه می‌گوید:« چشمان زنان دنیای من بسته است، زیرا معمولاً چیز زیبایی برای دیدن وجود ندارد … و گاهی اوقات نمی توانند آینده خود را ببیند. و به همین دلیل است که چشم هایشان بسته است، اما این بدان معنا نیست که آنها نمی توانند ببینند». زنان با خطوط جسورانه و زاویه‌های تیز و لب های بسته یا بدون دهان به تصویر کشیده می‌شوند. آنها اغلب ابزارهای موسیقی را با خود حمل می کنند و یا می نوازند؛ «من از آلات موسیقی به عنوان نمادی برای زنان استفاده می کنم تا صدای آنها را با آن پخش کنند. آنها می توانند از ابزارهای موسیقی برای صحبت با مردم استفاده کنند و صدای خود را رساتر به گوش مردم برسانند. ساز موسیقی به آنها قدرت صحبت در جامعه را می‌دهد».
ماهیت عمومی نقاشی‌های دیواری نظر شمسیه را به خود جلب کرد. وی معتقد بود این روش خوبی برای معرفی هنر به افرادی است که شانس کمی برای بازدید از گالری‌ها یا موزه‌ها را دارند. در حقیقت، توانایی و قدرت نقاشی‌های دیواری در برجسته سازی چالش‌هایی که زنان افغانستان با آن روبرو هستند دلیل مهمی بود که حسنی برای ادامه کار خود این رسانه را انتخاب کرده است. قصدش این است تا نگرش مردم از زنان افغان را تغییر دهد، از جمله آنهایی که برقع می پوشند. او می گوید: “من سعی می کنم آنها را بزرگتر از آنچه در واقعیت هستند و در شکل های مدرن نشان دهم، شاید حتی قوی تر. من سعی می کنم مردم را وادار کنم تا نگاه متفاوتی به آنها داشته باشند».
همچنین او از هنر خود برای پاسخ مستقیم به حملات طالبان و دیگر گروه‌های افراطی استفاده کرده است و تصاویر دردناکی از درد و خسارت‌هایی که حملات طالبان ایجاد کرده است به تصویر کشیده است. از او یک اثر ترکیبی رنگ آمیزی شده بر روی عکسی از نوامبر ۲۰۲۰ در پی حمله به دانشگاه کابل منتشر شد.
او باور دارد: «هنر در برخی کشورها مانند افغانستان اهمیت دارد زیرا مردم به آن نیاز دارند … هنر نوعی راه دوستانه برای مبارزه با هر مشکلی است. اما در مقابل بسیاری تصور می کنند که هنر در اسلام مجاز نیست، از این رو تلاش می‌کنند تا به هر نحوی جلوی کار من را بگیرند.متاسفانه باید گفت اگر ذهن‌های بسته دور هم جمع شوند قدرت بسیاری خواهند داشت. قدرتی که می‌تواند هر کاری را انجام دهد».
با این حال، کار هنری و خلاقانه به عنوان یک زن در کابل حتی زمانی که شهر تحت کنترل دولت افغانستان بود خطرات خود را داشت. شمسیه بیان می‌کند که از اماکن عمومی می‌ترسد. از انفجارهایی که تمام مدت اتفاق می‌افتند می‌ترسد. مخصوصا برای زنان، گرافیتی‌کار بودن و هنر خیابانی خلق کردن کار دشواری است؛ چراکه مردم معمولا با فعالیت زنان موافق نیستند … تمام مدت باید مراقب بود و با بازگشت اسلامگرایان رادیکال، این ترس وجود دارد که زنان همه چیز را از دست بدهند. طالبان این فعالیت‌ها را نقض و توهین به قوانین اسلامی و تفسیر سخت‌گیرانه خود می‌دانند.
او در خیابان‌های کابل نباید به فکر خلق نقاشی‌های بسیار بزرگ باشد تا بتواند سریع‌تر محل را ترک کند. او در استودیوی خود آثار مختلفی را خلق می‌کند. یکی از آثاری که توانست توجه بسیاری را به خود جلب کند تصاویر مینیاتوری روی اسکناس های دلار بود که تفسیری بر سیاست خارجی ایالات متحده داشت.
در سال ۲۰۱۸ در مصاحبه‌ای که با دویچه‌وله داشت عتراف کرد که گاهی احساس ناامیدی می کند از اینکه نمی تواند تغییری ایجاد کند. با این وجود گفت: « فکر می کنم که من می‌توانم نظر مردم را با آثار هنری خود تغییر دهم و ایده های خود را با مردم به اشتراک بگذارم».
طالبان ، در دوران حکومت خود در افغانستان انواع هنرها را محدود کردند. زنان را مجبور کردند پشت درها بمانند و خود را بپوشانند. با حضور مجدد طالبان سرنوشت نامعلومی در انتظار زنان افغان است.
در این روزها، شمسیه تلاش می‌کند تا با خلق تصاویری از زنان و شرایط آنها کمک کند تا زنان این سرزمین به دست فراموشی سپرده نشوند.
****
#هلیا_عسگری
