کودکان با شرایطی مواجه میشوند که اغلب احساس تنهایی، ترس و آسیب پذیری می کنند. این احساسات برای کودکانی که مهارت، نگرش، باور و مهارت و منابع تاب آوری دارند، کمتر غافلگیر کننده است.
منابع، عوامل و برچسب های تاب آوری کودکان: پدر من هر روز الکل مصرف میکند و دائما مست است. او گفته است که قصد دارد مادرم را بکشد. مادرم مرا به فامیل سپرده و فرار کرده است. من نمیدانم او در حال حاضر کجاست(گفته های یک کودک ۶ ساله).
من مجبورم روزهای زیادی به خاطر بیماری که دارم به بیمارستان مراجعه کنم. من نمیدانم آیا در آینده بهبود پیدا خواهم کرد یا نه؟ (گفته های یک کودک ۱۰ ساله).
من قد کوتاهی دارم و همکلاسی های من دائما به این خاطر مرا مورد تمسخر و آزار و اذیت قرار می دهند (گفته های یک کودک ۱۱ساله).
روزانه کودکان بسیاری در دنیا در موقعیتهای سختی شبیه به آنچه در بالا توصیف شد قرار می گیرند. برخی با استرس های ناشی از طلاق والدین و یا بیماری و برخی دیگر با فجایعی مثل فقر، جنگ، قحطی، بیماری والدین و بحرانهای طبیعی مواجه هستند. اینکه چنین تجربیاتی کودکان را در هم می شکند یا تقویت می کند، به ویژگی های فردی و به ویژه تاب آوری آنها بستگی دارد.
تاب آوری از این رو بسیار مهم است که عبارتست از ظرفیت مواجه شدن یک فرد با مشکلات، غلبه بر مشکلات و افزایش نقاط قوت.
بدیهی است که تمام انسانها در زندگی با بحران و مشکلات مواجه هستند و کسی از این امر مستثنی نیست. با وجود تاب آوری هر کودکی در مواجه با آسیب پیروز خواهد شد و بدون وجود تاب آوری این آسیبها و بحرانها هستند که پیروز میدان خواهند بود.
بحرانهایی که کودک با آنها مواجه است میتواند در خانواده او یا در جامعه و محل زندگی او باشد. در چنین شرایطی کمکهای بیرونی به کودک لازم هستند اما کافی نیستند.
کودک علاوه بر نیاز به غذا و سرپناه به اعتماد، عشق، امید و استقلال نیاز دارد. همچنین کودکان علاوه بر مکان امن به روابط امن نیز نیاز دارند تا بتوانند در فضایی با تعهد و روابط دوستانه پرورش یابند.
آنها به حمایت عاطفی، عزت نفس، اعتماد بنفس، باور به خود و دنیای خود نیاز دارند که همه این موارد تاب آوری را در آنها ایجاد می کند. چگونگی پاسخ والدین و سایر مراقبان به موقعیت ها و چگونگی کمک به کودک در پاسخگویی به موقعیت ها، دو دسته بزرگسالان را از هم جدا می کند. بزرگسالانی که باعث ارتقاء تاب آوری در کودکان می شوند و بزرگسالانی که تاب آوری کودکان را تخریب می کنند.
برای غلبه بر بحران، کودکان ویژگیهای برچسب خورده را از سه منبع دریافت میکنند. این سه منبع با این برچسبها مشخص میشوند: “من هستم، من دارم، من میتوانم”. اینکه از هر کدام از این برچسبها چه چیزی دریافت میکنند مبحث این بخش است.
برچسب “من دارم”:
من افرادی را در کنار خودم دارم که وقتی بیمار هستم، وقتی در خطر هستم یا به یادگیری نیاز دارم، به من کمک میکنند.
من افرادی را در کنار خودم دارم که به من یاد میدهند چه چیزی درست است.
من افرادی را در کنار خودم دارم که به آنها اعتماد دارم و آنها بی قید و شرط به من عشق میورزند.
برچسب “من هستم”:
من تمایل به پذیرش مسئولیت در مورد کارهایی که انجام میدهم دارم.
من به خودم و دیگران احترام میگذارم.
من برای دیگران کارهای خوبی انجام میدهم و نگرانیهای خود را ابراز میکنم.
من مطمئنم همه چیز درست خواهد شد.
من افرادی را در کنار خودم دارم که دوستم دارند.
برچسب”من میتوانم”:
من میتوانم با دیگران درباره چیزهایی که باعث آزار یا ترس من میشوند صحبت کنم.
من میتوانم راهی برای حل مسائلی که با آنها مواجه میشوم پیدا کنم.
من میتوانم وقتی چیزی اشتباه یا خطرناک پیش میرود خودم را کنترل کنم.
من میتوانم در مواقع بحرانی یک شخص مورد اعتماد را برای کمک گرفتن پیدا کنم.
من میتوانم تشخیص دهم چه زمانی برای صحبت کردن درباره موضوعات خاص یا واکنش نشان دادن مناسب است.
کودک برای تاب آور بودن به همه این ویژگیها احتیاج ندارد، اما یکی از آنها هم کافی نیست. ممکن است کودک را دوست داشته باشند (من دارم)، اما اگر او هیچ نیروی درونی (من هستم) و یا مهارتهای اجتماعی و بین فردی (من می توانم) را نداشته باشد، تاب آوری در او وجود ندارد. ممکن است یک کودک عزت نفس زیادی داشته باشد (من هستم)، اما اگر او نمی داند چگونه با دیگران ارتباط برقرار کند یا مشکلات را حل کند (من میتوانم)، و یا کسی نیست که به او کمک کند (من دارم)، کودک دارای تاب آوری نیست. کودک ممکن است دارای توانمندی های کلامی باشد و خوب صحبت کند (من میتوانم)، اما اگر او هیچ همدلی نداشته باشد (من هستم) یا این توانایی را ندارد که از الگوها درس بگیرد (من دارم)، در واقع تاب آوری در او وجود ندارد. باید توجه داشت که تاب آوری در کودکان، ترکیبی از این ویژگیها است که در بالا نام برده شد. کودکان برای غلبه بر بسیاری از ناملایمات که در زندگی با آنها روبرو می شوند، به تابآوری نیاز دارند. آنها به تنهایی نمیتوانند این کار را انجام دهند. آنها به بزرگسالانی نیاز دارند که میدانند چگونه تاب آوری را ارتقا دهند و در واقع خودشان از مقاومت بیشتری برخوردار باشند.
کودکان با شرایطی مواجه میشوند که اغلب احساس تنهایی، ترس و آسیب پذیری می کنند. این احساسات برای کودکانی که مهارت، نگرش، باور و مهارت و منابع تاب آوری دارند، کمتر غافلگیر کننده است. اما، قبل از اینکه بتوانیم تاب آوری را ارتقاء دهیم، به یک زبان مشترک نیاز داریم که بتواند آن را توصیف، تصویرسازی و توضیح دهد. تاب آوری یک مفهوم جدید است و برخی زبانها واژه ای برای آن ندارند. با این حال بیشتر مردم در سراسر جهان غلبه بر مشکلات با استفاده از شجاعت، مهارت و ایمان را درک میکنند. واژگان تابآوری چیزی بیش از مجموعه ای از کلمات است که به ما این امکان را میدهد تا درباره این مفهوم نوظهور صحبت کنیم. که در واقع مجموعه ای از ابزارها برای ارتقاء تاب آوری است.منابع عوامل و برچسب های تاب آوری کودکان
بار دیگر به ویژگیهای برچسبدار تاب آوری در کودکان برمی گردیم. وقتی از برچسب “من دارم”، صحبت میکنیم در واقع از حمایت گسترده و منابعی برای ارتقاء تاب آوری صحبت میکنیم. پیش از آنکه کودک از “من هستم” آگاه شود و یا اینکه “من میتوانم” را بیاموزد، به حمایت شدید نیاز دارد. این حمایت به کودک احساس امنیت میدهد و تابآوری او را تقویت میکند.
وقتی از برچسب “من دارم” برای افزایش تاب آوری در کودکان صحبت می کنیم در واقع به ویژگی های خاصی توجه داریم. یکی از این ویژگی ها “ارتباطات بر مبنای اعتماد” است. این شامل والدین، اعضای خانواده، معلمان و گروه دوستانی میشود که به کودک عشق میورزند و او را مورد پذیرش قرار میدهند. کودکان در تمام سنین به عشق و محبت بی قید و شرط والدین و مراقبین خود نیاز دارند. اما آنها به عشق و حمایت عاطفی دیگر بزرگسالان نیز نیاز دارند و این امر به این خاطر است که گاهی عشق و حمایت عاطفی از سوی دیگر بزرگسالان کمبود این حمایتها از سوی والدین و مراقبین کودک را جبران خواهد کرد.
از دیگر ویژگی هایی که منجر به افزایش تاب آوری با برچسب “من دارم” خواهد شد، وجود “ساختار و قوانین در خانه” است. والدینی که قوانین و روال مشخصی را در برخورد با کودکان ارائه می دهند، انتظار دارند کودک از قوانین پیروی کند و می توانند برای انجام این کار به کودک اعتماد کنند. قوانین و روالها شامل وظایفی است که انتظار می رود کودک انجام دهد. بنابراین حدود و پیامدهای رفتار نیز به وضوح بیان شده و قابل درک است. هنگام نقض قوانین، به کودک کمک میشود تا بفهمد چه اشتباهی انجام داده است، تشویق میشود که اتفاقات رخ داده را جبران کند، در صورت لزوم تنبیه شود و سپس بخشیده می شود و با بزرگسال آشتی میکند. و در نتیجه وقتی کودک از قوانین و روال پیروی می کند، مورد تمجید و تشکر قرار می گیرد. باید توجه داشت که والدین در مجازات به کودک آسیب نمی رسانند و شخص دیگری نیز مجاز به آسیب رساندن به کودک نیست. ویژگی بعدی در برچسب “من دارم” برای افزایش تاب آوری در کودکان، “تشویق به استقلال” است. بزرگسالان، به ویژه والدینی که کودک را تشویق میکنند تا کارهای خود را انجام دهد و در صورت لزوم از آنها کمک بگیرد، به کودک کمک میکنند تا مستقل باشد. این بزرگسالان بایستی در مواجه با ابتکار عمل و استقلال کودک، او را ستایش کنند. این امر باعث می شود تا این عملکرد ادامه داشته باشد.
وقتی از برچسب “من هستم” برای افزایش تاب آوری در بین کودکان صحبت میکنیم در واقع درباره نقاط قوت درونی و شخصی کودک صحبت می کنیم. این موارد شامل نگرش، احساسات و باورهای درونی کودک است. “من هستم” دارای ویژگی هایی است که تاب آوری کودک را افزایش می دهد. اولین ویژگی این است که کودک احساس کند “دوست داشتنی و مورد پذیرش” است. بنابراین سعی میکند به دیگران کمک کند، نسبت به روحیه دیگران حساس باشد و تعادل مناسبی را بین نشاط و سکوت در ارتباط و پاسخ به دیگران برقرار کند. دیگر ویژگی برچسب “من هستم” یادگیری “عشق ورزیدن، همدلی کردن و نوع دوستی” است. در این مرحله کودک می آموزد که افراد دیگر را دوست داشته باشد و این عشق را از بسیاری جهات ابراز کند. او به آنچه برای دیگران اتفاق میافتد اهمیت می دهد و این مراقبت را با اعمال و گفتار بیان می کند.
کودک ناراحتی و رنج دیگران را احساس میکند و می خواهد کاری کند که از این رنج جلوگیری کند یا شریک شود یا به آنها آرامش دهد. ویژگی بعدی “افتخار به خود” است. در این ویژگی کودک میداند که فرد مهمی است و از اینکه چه کسی و چه چیزی است احساس افتخار می کند کودک اجازه نمی دهد دیگران او را تحقیر کنند و وقتی که کودک در زندگی با مشکلی مواجه می شود، اعتماد به نفس و عزت نفس به او کمک میکند تا در گذراندن بحران خود را حفظ کند. همچنین در این برچسب “استقلال و مسئولیت پذیری” بسیار مهم و از جمله دیگر ویژگیها است. در این مورد کودک میتواند کارهایی را به تنهایی انجام دهد و عواقب رفتار خود را بپذیرد. این احساس وجود دارد که آنچه او انجام میدهد در نحوه رشد و پذیرش، تفاوت ایجاد می کند از این رو کودک مسئولیت محدودیت کنترل خود بر وقایع را درک میکند و مسئولیت دیگران را نیز تشخیص می دهد. و آخرین ویژگی از این برچسب برای ایجاد و افزایش تاب آوری در کودکان، “امید، اعتقاد و ایمان” است. از طریق آموزش چنین مضامینی کودک امیدوار است و به افراد و نهادهایی اعتماد دارد. او حق را از باطل تشخیص می دهد و معتقد است حق برنده خواهد شد و دوست دارد در چنین مسیری مشارکت کند.
سومین و آخرین برچسب مهم برای ایجاد و ارتقاء سطح تاب آوری در بین کودکان، “من میتوانم” است. این برچسب در واقع شامل مهارتهای بین فردی و اجتماعی کودک است. کودک این مهارتها را از طریق تعاملات خود فرا می گیرد. این تعاملات از طریق ارتباط با دیگران و به ویژه کسانی که مسئولیت آموزش کودک را به عهده دارند، اتفاق می افتد. “برقراری ارتباط” اولین ویژگی این برچسب است. در برقراری ارتباط کودکان توانایی ابراز احساسات، استفاده از کلمات، شناسایی احساسات خود و شنیدن دیگران یا ابراز نیاز به شنیده شدن را دارند. کودکان همچنین از احساسات خود آگاه هستند و احساست دیگران را مورد ارزیابی قرار می دهند. ویژگی بعدی مهارت “حل مسئله” است. کودکانی که تاب آوری دارند، ماهیت و دامنه یک مشکل را ارزیابی میکنند، راهکارهای موجود و احتمال کمک گرفتن از افراد مورد اعتماد را ارزیابی و در مورد راه حلهای احتمالی بحث، گفتگو و مذاکره میکنند. این دسته از کودکان همچنین “احساسات خود را مدیریت میکنند”، به این معنا که کودک میتواند احساسات خود را تشخیص دهد، آنها را نامگذاری کند و با کلمات و رفتار بیان کند که احساسات و حقوق دیگران یا خود او نقض شده است.
کودک همچنین میتواند انگیزه ضربه یا صدمه زدن به اموال دیگر را در خود مدیریت کند. از سوی دیگر کودکی که تاب آوری دارد در محدوده برچسب “من دارم”، دارای این ویژگی است که توانایی “سنجش خلق و خوی خود و دیگران” را دارد. به این معنا که کودک نسبت به خلق و خوی خود (مثلاً چقدر فعال، تکانشی و ریسکپذیر یا ساکت، بازتابنده و محتاط است) و همچنین نسبت به خلق و خوی دیگران، بینش دارد. این به کودک کمک می کند تا بداند که چقدر سریع وارد عمل میشود، چه مدت زمان برای برقراری ارتباط لازم است و چه مقدار میتواند در موقعیتهای مختلف به نتیجه برسد.
به طور کلی هر یک از عوامل و برچسبهای تاب آوری کودکان که در بالا توضیح داده شد، مجموع آموزش ها و اقداماتی را که کودکان و والدین آنها می توانند برای ارتقاء تاب آوری، انجام دهند، نشان میدهد. باید توجه داشت که تمام کودکان و یا تمام والدین به کل این مجموعه نیازی ندارند.
برخی از ویژگی های بیشتر و برخی از ویژگی های کمتر استفاده می کنند. با این وجود هر چه استفاده از این ویژگی ها و آموزش آنها به کودکان افزایش یابد، کودکان تاب آوری بیشتر و در نتیجه پاسخ بهتری به مشکلات خواهند داشت.
واقعیت این است که تاب آوری یک ظرفیت اساسی انسانی است که در همه کودکان نیاز به پرورش دارد. والدین و سایر مراقبین کودک، از طریق گفتار، کردار و محیطی که فراهم میآورند تاب آوری را در کودکان تقویت می کنند. بزرگسالانی که ارتقاء تاب آوری، حمایتهای خانوادگی و نهادهای مرتبط با کودک را در دسترس او قرار می دهند، در واقع کودکان را تشویق می کنند تا به طور فزاینده ای، مستقل، مسئول، همدل و نوعدوست باشند و با امید، ایمان و اعتماد به افراد و موقعیت ها نزدیک شوند. آنها به کودکان می آموزند که چگونه با دیگران ارتباط برقرار کنند، مشکلات را حل کنند و افکار، احساسات و رفتارهای منفی را با موفقیت کنترل کنند.
کودکان برای مواجه با بسیاری مشکلات معمول و غیر معمول به تاب آوری نیاز دارند. این مشکلات بر اساس فراوانی و طبق یک پروژه بین المللی در ارتباط با تاب آوری کودکان و والدین، به شرح زیر است:
مرگ پدر و مادر یا مادربزرگ و مادربزرگ
طلاق
جدایی
بیماری والدین یا خواهر و برادرها
فقر
نقل مکان کردن، خانواده یا دوستان
آزار جسمی و جنسی
رها شدن
خودکشی کردن
ازدواج مجدد والدین
بی خانمانی
بیماری و بستری شدن در بیمارستان
بازگرداندن اجباری به خانواده از مراکز نگهداری
وجود یک عضو معلول در خانواده
از دست دادن شغل یا درآمد والدین
قتل یکی از اعضای خانواده
سرقت و دزدی
جنگ
آتش سوزی
زمین لرزه و سیل و سایر بلایای طبیعی
تصادفات ماشین
شرایط نامساعد اقتصادی
پناهندگی غیرقانونی
وضعیت مهاجرت
خسارات مالی ناشی از طوفان، سیل، سرما
بازداشت سیاسی والدین
قحطی
قتل در محله
وجود دولت ناپایدار
خشکسالی
باید توجه داشت که تاب آوری برای سلامت روان کودکان بسیار مهم است. کودکانی که از تابآوری بیشتری برخوردار هستند بهتر می توانند استرس را کنترل کنند زیرا این یک پاسخ معمول به حوادث دشوار است. اگر بخواهیم مباحث بالا را به صورت کلی و در یک شکل عنوان کنیم شکل زیر گویای آموزش تاب آوری به کودکان است:
یکی دیگر از سوالات مهم در آموزش تاب آوری به کودکان این است که اساساً عوامل فردی و محیطی در ارتقاء تاب آوری کودکان چیست؟ در ادامه این نوشتار عوامل فردی و محیطی مورد نیاز و مهم برای ارتقاء سطح تاب آوری کودکان ذکر خواهد شد:
تنظیم عواطف
درک کنترل و توانایی تأثیرگذاری بر زندگی خود
عزت نفس و خودکارآمدی
توانایی برنامه ریزی کردن و داشتن هدفی در زندگی
وجود مهارتهای اجتماعی و مهارتهای ارتباطی
همدلی
حس شوخ طبعی
بهزیستی جسمی
ظرفیت فکری و شایستگی های شناختی بالاتر
وجود تعاملات خانوادگی گسترده و حمایت کننده
وجود رابطه نزدیک با یک مربی
وجود تجارب مثبت در مدرسه
وجود محله امن
وجود حمایتهای اجتماعی
وجود محیط مذهبی یا اعتقادی
وجود فعالیت های فوق برنامه
تاب آوری در واقع مجموعه ای از صفاتی است که به طور طبیعی با برآورده شدن نیازهای اساسی ایجاد می شود. این صفات به شایستگی های اجتماعی، مانند همدلی و مهارتهای ارتباطی، توانایی حل مسئله، استقلال و برنامه ریزی و هدفمندی برای آینده می انجامند.
بنابراین یک کودک تاب آور بهتر می تواند با تقاضای کمک از دیگران و ارزیابی آگاهانه گزینه ها به چالش های روبرو پاسخ دهد. چنین کودکانی همچنین قادر خواهند بود احساس هویت و خوش بینی را در برابر مشکلات حفظ کنند.
مطالعات همچنین نشان داده اند که در صورت تأمین نیازهای اساسی مانند امنیت، عشق و اعتماد بنفس و عزت نفس در سلسله مراتب نیازهای مازلو، این صفات به طور طبیعی با تاب آوری همراه است.
برخی از عوامل تاب آوری، فردی و درونی هستند که شامل مهارتهایی مانند حل مسئله، کنترل خود، تنظیم احساسات و خودکارآمدی است. اما عوامل بیرونی نیز مهم هستند. برخی از این تأثیرات مربوط به سیستم دلبستگی است، از جمله داشتن والدین یا مراقبین حامی، روابط نزدیک با دیگر بزرگسالان دلسوز و روابط نزدیک با همسالان. برخی دیگر نیز در سیستم هایی فراتر از خانواده، مدرسه و جامعه محلی گنجانده شده اند که شامل ویژگی های فرهنگی، مذهبی و اعتقادی در یک جامعه هستند. در راستای همین ویژگی ها ماستن معتقد است: “کودکی در تعامل با دوستان، خانواده و اجتماع گنجانده شده است و همچنین نحوه عملکرد سایر سیستم ها نقش بسزایی در توانایی آن کودک برای غلبه بر ناملایمات دارد.” بنابراین بدیهی است که ارتقاء تاب آوری در کودکان یک امر چند وجهی و دارای مجموعه ای از عوامل است. این عوامل از والدین آگاه و آموزش مهارتها به کودکان شروع و به امنیت در جامعه و وجود نهادهای مسئول و آموزشگر ختم می گردد. بنابراین در پایان بر نقش خانواده، گروه همسالان، مدرسه و جامعه برای آموزش تاب آوری به کودکان تاکید می گردد.
A guide to promoting resilience in children: strengthening the human spirit Edith Groot-Berg, Ph.D. The International Resilience Project,1995, New Edith,2015
