طرح درس
دکتر فردین احمدی استاد دانشگاه و مدرس دوره های مهارتی نو معلمان:
نوشتن طرح درس یکی از مباحث مهم در برنامهریزی درسی، روش تدریس و مدیریت کلاس است. هر معلم خصوصی یا معلم مدرسه، چه تازهکار و چه با تجربه، برای اینکه بتواند برنامهریزی دقیقی برای کلاسهای خود داشته باشد و موضوعات درسی را به بهترین شکل ممکن در کلاس پیادهسازی کند، به نوشتن طرح درس نیاز پیدا خواهد کرد.
طرح درس چیست؟
یکی از دغدغههای هر معلمی، مدیریت کلاس به بهترین شیوهی ممکن است. بنابراین قبل از شروع سال تحصیلی یا شروع هر دورۀ آموزشی، سؤالاتی از این قبیل در ذهن معلم ایجاد میشود:
دانشآموزان (دانشجویان) در طول مدت این کلاس (دوره) چه مطالبی را باید بیاموزند؟
چه روش تدریس اثربخشی را برای آموزش این درس انتخاب کنم؟
برای هر مبحث چه مدت زمانی را در نظر بگیرم؟
ساختار هر جلسه از کلاس من به چه صورتی باشد؟
برای آموزش این درس، به چه فعالیتها و ابزارهایی کمک آموزشی نیاز دارم؟
با چه روشهایی میزان یادگیری و پیشرفت شاگردانم را بسنجم؟
پاسخهایی که از سوی معلم به این سؤالات داده میشود، در مجموع، یک طرح درس استاندارد را تشکیل میدهند که میتوان آن را به عنوان یک نقشۀ راه برای معلم در نظر گرفت. با نوشتن طرح درس دقیق و منسجم، معلم میتواند برای فعالیتهای آموزشی خود، به صورت جلسه به جلسه، روزانه، هفتگی، ماهانه، ترمی و سالانه برنامهریزی کند.
اهمیت و مزایای نوشتن طرح درس
زمانی که معلم طرح درس مشخصی ندارد، همواره به این موضوع فکر میکند که بعد از انجام این فعالیت، چه کار دیگری باید انجام دهم؟ این موضوع تمرکز معلم و در نتیجه تمرکز دانشآموزان را کاهش خواهد داد. ضمن اینکه ممکن است در حین تدریس نیاز به ابزارهایی باشد که معلم از قبل آنها را پیشبینی نکرده است.
در نهایت همۀ این موارد باعث میشوند که به عنوان معلم مدرسه نتوانید زمان کلاس خود را به خوبی مدیریت کنید و به تبع آن فرآیند یادگیری در دانشآموزان به طور کامل اتفاق نخواهد افتاد.
از فواید طرح درس این است که به معلم کمک میکند تا هر روز و هر جلسه با آمادگی کامل وارد کلاس درس شود، تدریس مؤثرتری را ارائه کند و مدیریت کلاس را به خوبی در دست داشته باشد.
برخی دیگر از مزایای استفاده از طرح درس عبارتند از:
1. معلم، با اعتماد به نفس و تسلط کامل تدریس میکند
نوشتن طرح درس، به معلم این فرصت را میدهد تا دانش خود را در مورد مبحثی که باید آموزش دهد، بررسی کرده و اطمینان حاصل کند که به همۀ نکات و مطالب مورد نیاز، برای ارائه به شاگردان تسلط دارد. به این ترتیب، یادگیری نیز به شکل بهتری در دانشآموزان رخ میدهد. همین موضوع باعث افزایش احترام دانشآموزان نسبت به معلم و مشارکت هر چه بیشتر آنها در فرایند تدریس میشود.
2. زمان کلاس را بهتر مدیریت میکند
معلم باید از لحظهای که دانشآموزان در کلاس درس حاضر میشوند تا زمانی که کلاس به پایان میرسد، جلسه را مدیریت کند. یکی از بخشهای مربوط به مدیریت کلاس، به مدیریت زمان معلم در انواع کلاسها برمیگردد.
طرح درس اصولی به معلم کمک میکند تا بتواند هر یک از این جلسات را به بخشهای مختلف تقسیم کند و برای هر بخش، برنامه و زمانبندی مشخصی را در نظر بگیرد. این موضوع باعث افزایش سرعت یادگیری دانشآموزان و به پایان رساندن موضوعات مهم کتاب، در زمان مقرر میشود.
3. همسو کردن فرآیند تدریس با استانداردهای تعریف شده، امکانپذیر میشود
در هر کشور، شهر یا مدرسهای که تدریس کنید، معمولاً چشماندازها و استانداردهای آموزشیِ از پیش تعیینشدهای وجود دارد که معلم باید در روش تدریس خود از آنها تبعیت کند و شاگردان را به اهداف مورد نظر برساند.
داشتن طرح درس مشخص کمک میکند تا معلم اطمینان حاصل کند که دانشآموزانش در مسیر درستی قرار دارند و تا پایان سال تحصیلی یا دورۀ آموزشی، به استانداردها و اهداف مورد نظر دست پیدا خواهند کرد.
4. استفاده از معلم جایگزین در موارد ضروری، سادهتر میشود
به عنوان معلم، ممکن است گاهی نیاز به مرخصی داشته باشید. در چنین شرایطی برای اینکه فرآیند تدریس قطع نشود، احتمالاً از یکی از همکارانتان درخواست خواهید کرد که چند جلسهای را به جای شما تدریس کند.
داشتن طرح درس و ارائۀ آن به معلم جایگزین، کمک میکند تا به طور دقیق بداند چه مواردی را در این جلسات باید پوشش دهد و برای پیشبرد اهداف درسی کلاس، حداکثر استفاده را از زمان کلاس ببرد.
انواع طرح درس
رایجترین نوع طرح درس، طرحدرسهای سالانه (ترمی) و روزانه (جلسه به جلسه) هستند.
اما در صورتی که معلم تمایل به برنامهریزی دقیقتری داشته باشد، میتواند طرح درسهای ماهانه و هفتگی را نیز برای کلاسهای خود در نظر بگیرد. در ادامه، نکاتی را در رابطه با طرح درس سالانه و روزانه بیان میکنیم.
1. طرح درس سالانه
طرح درس سالانه به معلم و دانشآموزان کمک میکند که در طول یک سال یا ترم تحصیلی، مجموعه فعاليتهاي آموزشي خود را به موقع و بدون وقفه اجرا کنند. در طرح درس سالانه، معلم باید به سؤالاتی در مورد فرآیند تدریس در طول سال تحصیلی پاسخ دهد. برخی از این سؤالات عبارتند از
اهداف آموزشی این درس چیست؟
تعداد ساعاتی که در طی هر هفته به این درس اختصاص دارد چقدر است؟
در طی سال تحصیلی، به چند جلسه برای دوره، مرور یا ارزشیابی دانشآموزانم نیاز دارم؟
به چه ابزارها و امکاناتی برای آموزش این درس نیاز خواهم داشت؟
چه مناسبتها و تعطیلاتی را پیش رو داریم که روی این درس تأثیر میگذارد؟
2. طرح درس روزانه
معلم به منظور دستیابی به یک یا چند هدف آموزشی، در طی یک جلسه یا یک روز، مجموعه فعالیتهایی را در نظر میگیرد. طرح درس روزانه در واقع برنامهریزی برای این فعالیتها است که به معلم کمک میکند، مراحل برگزاری یک جلسه را یکی پس از دیگری اجرا کند و به اهداف مورد نظر دست پیدا کند.
در طرح درس روزانه، معلم باید به سؤالاتی در مورد فرآیند تدریس در طول یک جلسه یا یک روز پاسخ دهد. برخی از این سؤالات عبارتند از:
رئوس مطالبی که برای این جلسه در نظر دارم چیست؟
مهمترین اهداف آموزشیِ این جلسه چه مواردی هستند؟
اهداف رفتاری مورد نظر من در این جلسه چیست؟
دانستههای پیشین دانشآموزان در این زمینه چه هستند؟
قبل از شروع تدریس چه کارهایی را باید انجام دهم؟
مراحل ارائۀ درس در کلاس به چه صورتی باشد؟
از چه روشهای برای تدریس بهتر این مبحث میتوانم استفاده کنم؟
به چه ابزارهایی برای دستیابی به اهداف آموزشی این جلسه نیاز دارم؟
برای هر یک از فعالیتهای ضروری، چه مدت زمانی را در نظر بگیرم؟
میزان یادگیری دانشآموزان و دستیابی به اهداف آموزشی و رفتاری در این جلسه را چگونه ارزیابی کنم؟
در پایان جلسه، چه تکالیفی را برای دانشآموزانم در نظر بگیرم؟
مراحل نوشتن طرح درس
در اولین گام برای نوشتن طرح درس، باید نوع طرح درس خود را بر اساس مواردی که در قسمت قبل اشاره کردیم، مشخص کنید.
بر اساس هر یک از انواع طرح درس، لازم است به سوالات مربوطه پاسخ دهید. اما به طور کلی برای نوشتن یک طرح درس روزانۀ مفید و کاربردی، پیشنهاد میکنیم مراحل زیر را طی کنید:
1. مشخص کردن رئوس مطالب و اهداف مورد نظر
قبل از ارائۀ درس در کلاس، باید رئوس مطالبی را که در طی جلسه تدریس میشوند، به طور کامل بررسی کنید. همچنین اهداف مورد نظر از این جلسه را مشخص کنید. این اهداف شامل اهداف کلی، جزیی و اهداف رفتاری (شناختی، روانی و عاطفی) هستند.
2. مشخص کردن ابزارها و وسایل مورد نیاز برای تدریس
برای تدریس برخی موضوعات نیاز به ابزارهای خاصی وجود دارد. برای مثال، در تدریس ریاضی مقطع ابتدایی به ابزارهایی مانند چینه، ساعت، چرتکه و غیره نیاز خواهید داشت یا ممکن به منظور تکمیل فرآیند تدریس خود به ویدئو پروژکتور احتیاج داشته باشید.
بنابراین لازم است که از قبل، این موارد را در طرح درس خود مشخص و تهیه کرده تا در جلسۀ تدریس، زمان زیادی را صرف هماهنگی برای این موضوع نکنید.
3. ارزشیابی تشخیصی
قبل از شروع درس، ابتدا باید ارزیابی مناسبی از دانستههای پیشین دانشآموزانتان به دست بیاورید. این مرحله، تحت عنوان ارزشیابی تشخیصی شناخته میشود و نتایج آن، نقطۀ شروع آموزش را مشخص میکنند.
4. ایجاد انگیزه در دانشآموزان
پس از انجام ارزشیابی تشخیصی، لازم است توجه دانشآموز را به موضوع مورد نظر جلب کنید.
بنابراین باید به روشهای مختلف از جمله بیان اهمیت و کاربرد موضوع، انگیزۀ لازم را برای یادگیری و مشارکت، در دانشآموز ایجاد کنید. پس از آن به معرفی درس و اهداف مورد نظر بپردازید.
5. تعیین مراحل تدریس و ارائه درس
در این قسمت روش تدریس خود را مشخص میکنید. چه فعالیتهایی را برای آموزش هر چه بهتر این درس مد نظر قرار دادهاید؟ برای هر یک از این فعالیتها چه مدت زمانی را در نظر گرفتهاید؟ آیا فعالیتهای فردی و گروهی با نسبت قابل قبولی در طرح درس شما در نظر گرفته شدهاند؟ تمامی مراحل را به صورت گام به گام، روشن و واضح بنویسید و تا حد امکان به اجرای آن در کلاس متعهد بمانید.
6. مرور درس و ارائه خلاصهای از مباحث تدریس شده در همان جلسه
قبل از اینکه میزان یادگیری دانشآموزان را مورد ارزیابی قرار دهید، لازم است مروری بر مطالب درس داشته باشید و خلاصهای از آن را برای دانشآموزان بیان کنید. برای این بخش نیز باید برنامه و روشهای مشخصی داشته باشید.
7. ارزشیابی پایانی در طرح درس
پس از اجرای مراحل تدریس و جمعبندی و مرور، نوبت به ارزشیابی دانشآموزان میرسد. فراموش نکنید که منظور از ارزشیابی لزوماً امتحان گرفتن نیست. بلکه باید متناسب با سن دانشآموزان، مقطع، پایه و درس مورد نظر، روشهای متنوعی برای ارزشیابی میزان یادگیری دانشآموزان در طرح درس خود وارد کنید.
8. مشخص کردن تکالیف برای دانشآموزان
در آخرین مرحله از فرآیند تدریس، باید تکالیف مورد نظر خود را برای دانشآموزان مشخص کنید.
توجه داشته باشید تکالیفی را انتخاب کنید که علاوه بر متنوع بودن و توجه به انواع سبکهای یادگیری دانشآموزان، با اهداف آموزشی و رفتاری که در طرح درس خود در نظر گرفتهاید همخوانی داشته باشد.
در پایان نیز از همراهی و مشارکت شاگردانتان برای یادگیری موضوع درس، ابراز خشنودی و تشکر کنید.
نکات تکمیلی در مورد نوشتن طرح درس
در نوشتن طرح درس، تعادل را رعایت کنید. برنامهای بنویسید که علاوه بر آموزش درس در هر جلسه، زمانی را نیز به بررسی تکالیف، حضور و غیاب، پرسش کلاسی، سرگرمی و غیره اختصاص دهید.
در تهیه طرح درس خود به تفاوتهای فردی، سبکهای یادگیری و تواناییهای ذهنی متفاوت دانشآموزانتان توجه داشته باشید.
در اجرای مراحل تدریس خود، از مفاهیم جذاب هنری، فرهنگی و غیره برای افزایش اطلاعات دانشآموزان و علاقمند کردن آنها به موضوع درس استفاده کنید.
زمانهایی را برای مرور و یادآوری بعد از تعطیلات طولانی مدت، مانند عید نوروز و یا بعد از برگزاری امتحانات، در نظر بگیرید.
زمانبندیهای خود را بر اساس تعداد صفحات هر فصل در نظر نگیرید. بلکه سختی و آسانی درس باید معیار قرار بگیرد. بنابراین ممکن است دو فصل با تعداد صفحات نسبتاً یکسان، زمان آموزشی کاملاً متفاوتی را نیاز داشته باشند.
روابط عمومی انتشارات بین المللی حوزه مشق
سایت انتشارات حوزه مشق
https://hozeyemashgh.ir/