ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان دبیرستانی
دکتر فردین احمدی مسئول گروه های آموزشی متوسطه و استاد دانشگاه:
کنجکاوی و تمایل به یادگیری یکی از ویژگی‌های اکثر خردسالان و کودکان است. به ندرت از والدین یک کودک می‌شنویم که فرزندشان علاقه‌ای به یادگیری ندارد. برعکس، بسیاری از پدر و مادرها از کنجکاوی بیش از حد کودک خود شکایت دارند!
اما متاسفانه با عبور از دوران کودکی و ورود دانش‌آموزان به مقطع دبیرستان، اشتیاق و علاقۀ بسیاری از آن‌ها برای یادگیری، به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد. مطالعه و یادگیری نه تنها برای آن‌ها لذت‌بخش نیست، بلکه بسیار دشوار و خسته‌کننده است.
برخی از دانش‌آموزان در این مرحله، ترک تحصیل می‌کنند. بسیاری دیگر نیز تنها به صورت فیزیکی در کلاس حضور دارند، اما توجه و تمرکز آن‌ها روی موضوعاتی خارج از درس است.
آگاهی معلمان و دبیران از نحوۀ ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان دبیرستانی می‌تواند به بهبود وضعیت درسی و علاقمند نگه داشتن آن‌ها به یادگیری و ادامۀ تحصیل کمک کند.
انگیزه چیست؟
انگیزه به معنای میل و رغبتی است که انسان را وادار به انجام دادن یا انجام ندادن کاری می‌کند. وضعیت ذهنی، نیازهای درونی و اهداف بیرونی، همگی بر روی انگیزه تأثیر می‌گذارند و فرد را به انجام دادن کاری ترغیب می‌کنند.
محققان به طور کلی انگیزه را به دو دستۀ درونی و بیرونی تقسیم می‌کنند.
انگیزۀ درونی، میل و اشتیاق برای انجام کاری است که حتی بدون وجود پاداش بیرونی، برای شخص، بسیار ارزشمند یا لذت‌بحش است.
اما انگیزۀ بیرونی تمایل به انجام کاری است که نتیجه یا پاداش خاصی را برای شخص به ارمغان می‌آورد.
البته انگیزۀ درونی و بیرونی را نمی‌توان به طور کامل جدا از هم در نظر گرفت. چرا که افراد، برای انجام هر کاری می‌توانند هم انگیزه‌های درونی و هم انگیزه‌های بیرونی داشته باشند.
بنابراین به طور کلی می‌توان انگیزه را به صورت یک طیف در نظر گرفت. در برخی از قسمت‌های این طیف، نقش انگیزۀ درونی پررنگ‌تر است و در برخی قسمت‌ها نیز انگیزه‌های بیرونی بیشتر خودنمایی می‌کنند.
انگیزۀ یادگیری به چه معناست؟
انگیزۀ یادگیری در دانش‌آموزان، به معنای تمایل درونی آن‌ها برای مشارکتِ طولانی مدت و با کیفیت، در فرآیند یادگیری، و متعهد ماندن به این فرآیند است (Carole Ames 1990).
این تمایل می‌تواند ناشی از انگیزه‌های درونی یا منابع بیرونی باشد.
برای مثال برخی دانش‌آموزان تکالیف خود را صرفا به دلیل حس خوبی که یادگیری یا تکمیل کردن تکالیف برای آن‌ها ایجاد می‌کند، انجام می‌دهند (انگیزۀ درونی). اما برخی دیگر، با هدف دریافت پاداش، تأیید شدن توسط معلم یا اجتناب از جریمه شدن، وظایف خود را انجام می‌دهند (انگیزۀ بیرونی) (Mark Lepper 1988).
نقش انگیزه در موفقیت یا عدم موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان
هر چقدر هم که شما معلم باتجربه و توانمندی باشید و بهترین روش تدریس را برای کلاس درس خود در نظر گرفته باشید، باز هم به ندرت می‌توانید به پیشرفت درسی یک دانش‌آموز بی‌انگیزه کمک کنید.
وجود یا عدم وجود انگیزه در دانش‌آموزان، بر تمامی مسائل مربوط به تحصیل آن‌ها تأثیر مستقیم می‌گذارد.
نحوۀ برقراری ارتباط با معلم و همکلاسی‌ها، میزان زمان و تلاشی که به مطالعه و یادگیری دروس اختصاص می‌دهند، عملکرد آن‌ها در امتحانات و آزمون‌های مختلف و بسیاری موارد دیگر، کاملا تحت تأثیر میزان انگیزۀ و علاقۀ دانش‌آموز به تحصیل و یادگیری است.
علاوه بر این، دانش‌آموزان بی‌انگیزه می‌توانند به راحتی سایر همکلاسی‌ها را تحت تأثیر قرار داده و آن‌ها را نیز نسبت به تحصیل و یادگیری ناامید کنند.
عوامل مؤثر بر انگیزۀ دانش‌آموزان
در این قسمت به برخی از عوامل مؤثر بر افزایش یا کاهش انگیزۀ دانش‌آموزان دبیرستانی اشاره می‌کنیم.
۱. باورها و عقاید دانش‌آموزان می‌تواند بر انگیزۀ آن‌ها در مورد تحصیل تأثیر بگذارد.
برای مثال دانش‌آموزانی که معتقدند هوش پایینی دارند، یا از توانایی بالایی در یادگیری برخوردار نیستند و یا تصور می‌کنند که تحصیلات کمکی به موفقیت آن‌ها نمی‌کند، در مقایسه با سایر دانش‌آموزان انگیزۀ کمتری برای ادامۀ تحصیل، مطالعه و یادگیری دارند.
۲. رفتار والدین و محیطی که دانش‌آموز در آن رشد کرده، در میزان انگیزۀ دانش‌آموزان نسبت به یادگیری بسیار تأثیرگذار است.
کودکانی که حس ارزشمندی و شایستگی آن‌ها توسط والدین پرورش داده شده است، تمایل بیشتری به انجام تکالیف چالش‌برانگیز و دشوار در دوران مدرسه دارند.
همچنین کودکانی که کنجکاوی‌های آن‌ها توسط والدین و اطرافیان مورد استقبال و تمجید قرار می‌گیرد در مقایسه با کودکانی که کنجکاوی آن‌ها با واکنش‌های منفی مواجه شده می‌شود، در نوجوانی و بزرگسالی تمایل بیشتری یه یادگیری، تحقیق و پژوهش دارند.
۳. باورهای معلمان در مورد آموزش و یادگیری و انتظاراتی که از دانش‌آموزان خود دارند، یکی دیگر از عوامل مؤثر بر انگیزۀ یادگیری در دانش‌آموزان است.
بر اساس یک مطالعه، اگر معلم از دانش‌آموزان خود انتظار یادگیری یک موضوع را داشته باشد، دانش‌آموزان او در سطح بسیار بالایی آن مطلب را فرا می‌گیرند (Deborah Stipek, 1988).
۴. مراحل رشد نیز بر میزان انگیزۀ دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد.
برای مثال، کودکان حتی در مواجهه با شکست‌های مکرر، انگیزۀ خود را از دست نمی‌دهند و همچنان امیدوار به موفقیت هستند. اما دانش‌آموزان دبیرستانی به شدت تحت تأثیر شکست‌های خود قرار می‌گیرند و نگران پیامدهای منفی هر شکستی هستند.
به ویژه اگر بعد از تلاش بسیار زیاد، شکستی را متحمل شوند، این موضوع روی عزت نفس آن‌ها تأثیر منفی می‌گذارد. در حالی که شکست‌هایی که ناشی از تلاش نکردن هستند، تاثیرات منفی کمتری دارند.
۵. از دیگر عوامل مؤثر بر انگیزۀ دانش‌آموزان دبیرستانی می‌توان به نحوۀ تدریس معلم، نوع ارتباط و تعامل بین معلم و دانش‌آموز، امکانات مدرسه، پاداش‌های بیرونی و غیره اشاره کرد.
روش‌های ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان دبیرستانی
اگر چه که هر دانش‌آموزی با سوابق خانوادگی و تحصیلی خاص خود وارد پایۀ جدید تحصیلی می‌شود و بخش قابل توجهی از انگیزۀ یادگیری، از قبل در او شکل گرفته، اما هر معلمی که در مسیر تبدیل شدن به بهترین معلم گام برمی‌دارد، باید خود را موظف بداند که تا حد امکان، انگیزه‌های یادگیری را در دانش‌آموزان خود تقویت کند.
در این بخش به چند روش مختلف برای ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان دبیرستانی بر اساس منابع علمی اشاره کرده‌ایم.
۱. ایجاد جو مثبت در کلاس درس
محیط یادگیری، تأثیر مستقیمی در علاقمند کردن دانش‌آموزان به یادگیری دارد. کلاس درس، باید مکانی باشد که در آن همۀ دانش‌آموزان مورد احترام قرار می‌گیرند. معلم نیز باید نسبت به همۀ شاگردانش حس مراقبت و حمایت داشته باشد.
در چنین شرایطی دانش‌آموزان نسبت به این کلاس تعلق خاطر بیشتری پیدا خواهند کرد و تمایل آن‌ها به مشارکت در فرآیند یادگیری افزایش پیدا می‌کند.
۲. دقت در انتخاب تکالیف
نوع تکالیفی که معلم برای دانش‌آموزان در نظر می‌گیرد، در افزایش یا کاهش انگیزۀ دانش‌آموزان دبیرستانی بسیار مؤثر است. تکالیف باید در بازه‌های زمانی کوتاه، قابل انجام باشد و دستاورد مشخصی برای دانش‌آموز به همراه داشته باشد. نوشتن اهداف هر تکلیف هنگام ارائه به دانش‌آموزان، بسیار مفید است (Brophy 1986).
نوع تکالیف نیز باید متنوع، چالش‌برانگیز اما قابل انجام باشند. همچنین تکالیفی که مهارت‌های حاصل از آن‌ها، قابل کاربرد در زندگی روزمره هستند، انگیزۀ بیشتری را در دانش‌آموزان ایجاد می‌کنند.
. استفاده از پاداش‌های بیرونی، البته با احتیاط
برخی از معلمان برای ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان دبیرستانی، از پاداش‌ها و انگیزه‌های بیرونی کمک می‌گیرند. برای مثال در قبال کسب نمرات خوب، شرکت در برنامه‌های فوق‌العاده و رفتار مناسب در کلاس، از هدایا، کارت‌های امتیاز، امتیازات ویژه و غیره استفاده می‌کنند.
دیدگاه‌های مختلفی در مورد این نوع ایجاد انگیزه وجود دارد. برخی استفاده از این روش را غیرعادلانه می‌دانند. چرا که غالبا دانش‌آموزان مستعد به راحتی این پاداش‌ها را کسب می‌کنند. اما دانش‌آموزان کمتر مستعد، حتی با وجود تلاش زیاد، ممکن است به این امتیازات دست پیدا نکنند.
اما به طور کلی مطالعات نشان داده‌اند که این نوع پاداش‌ها اگر به درستی مورد استفاده قرار بگیرند، بهبود قابل توجهی در وضعیت درسی دانش‌آموزان ایجاد می‌کنند.
این نکته را نیز در نظر داشته باشید که استفادۀ بیش از حد از پاداش‌ها و انگیزه‌های بیرونی، می‌تواند منجر به کاهش انگیزه‌های درونی دانش‌آموزان شود. بنابراین تا حد امکان از این روش با احتیاط و به شیوۀ سازنده استفاده کنید. (۱۹۹۴ ,Lumsden, Linda S)
۴. انتخاب روش‌های تدریس جذاب و تعاملی
استفاده از روش‌های تدریس فعال و تعاملی و تشویق دانش‌آموزان به مشارکت و همکاری در فرآیند یادگیری، به ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان دبیرستانی کمک می‌کند.
در این نوع از روش‌های آموزش، معلم در نقش یک تسهیل‌گر و هدایت‌کننده ظاهر می‌شود که مسیر آموزش و یادگیری را برای دانش‌آموزان هموار می‌کند. در این حالت، به جای ارائۀ یک طرفۀ اطلاعات، از روش‌هایی استفاده می‌شود که به یادگیری مؤثر، عمیق و ماندگار مطالب منجر می‌شود.
تحقیقات نشان داده‌اند که به کارگیری روش‌های فعال تدریس، تمایل دانش‌آموزان را برای حضور در مدرسه افزایش می‌دهد (دیوید جانسون، ۲۰۰۹).
((( چاپ کتاب کمک درسی و کتاب کار در نشر حوزه مشق)))
۵. برقراری ارتباط مؤثر بین معلم و دانش‌آموز
بر اسای مطالعات انجام شده، رابطۀ مستقیمی بین نحوۀ ارتباط برقرار کردن معلم و انگیزۀ دانش‌آموزان برای یادگیری وجود دارد. شخصیت و نحوۀ رفتار معلم و همچنین دلسوزی، تعامل و صمیمیت او با دانش‌آموز در طی سال تحصیلی، تأثیر بسزایی در ایجاد انگیزه در دانش‌آموز دارد.
برقراری ارتباط سازنده و مؤثر با دانش‌آموزان، ضمن اینکه به معلم این امکان را می‌دهد تا تأثیر بیشتری روی دانش‌آموز بگذارد و در او ایجاد انگیزه کند، به او کمک می‌کند تا عوامل خانوادگی یا مشکلات روحی-روانی یا جسمی که باعث بی‌انگیزگی دانش‌آموز می‌شوند را شناسایی کرده و برای رفع آن‌ها تلاش کند.
۶. تقویت انگیزه‌های درونی
اگر چه که کمک به ایجاد انگیزه از طریق عوامل بیرونی، بسیار مفید است اما مهم‌تر از همۀ این‌ها، ایجاد انگیزه‌های درونی در دانش‌آموز است. چرا که انگیزه‌ها و پاداش‌های بیرونی همیشگی نیستند. بنابراین معلم باید به دانش‌آموز کمک کند تا دلایل شخصی و درونی برای مطالعه، یادگیری و سخت‌کوشی پیدا کند.
۷. توجه به سبک‌های یادگیری دانش‌آموزان
تحقیقات نشان داده است که هر چقدر استراتژی‌های آموزشیِ معلمان، با سبک یادگیری دانش‌آموز مطابقت بیشتری داشته باشد انگیزۀ دانش‌آموز برای یادگیری بیشتر می‌شود و مطالب را بهتر یاد می‌گیرد.
بنابراین هر معلمی چه در کلاس گروهی و چه در کلاس خصوصی باید بتواند سبک یادگیری را در دانش‌آموز خود شناسایی کند و راهکارهای مناسبی را در آموزش‌ها و طرح درس خود بگنجاند. آشنایی با سبک‌های مختلف یادگیری به معلمان و اساتید کمک می‌کند تا از روش‌های مناسب‌تری برای آموزش به دانش‌آموز خود استفاده کنند.
روابط عمومی انتشارات بین المللی حوزه مشق
سایت انتشارات حوزه مشق
https://hozeyemashgh.ir/
