انتشار بیمارگرهاتعداد کمی از بیمارگرها از قبیل نماتودها، زئوسپور اُاُمیست ها، قارچ های با هاگ متحرک (زئوسپور) و باکتری ها قادرند مسافت های کوتاهی را به کمک نیروی خود پیموده و از یک میزبان به میزبان دیگری
در نزدیکی آن انتقال یابند، ریسه قارچ ها نیز می تواند بین بافت های مجاور هم و گاهی از درون خاک به سمت ریشه هایی که در فاصل پرند سانتی متری قرار دارند. حرکت کند. معهذا هود و روش انتشار باد شد و به خصوص در مورد زئوسپورها و باکتری ها کاملا محدود هستند.
اسپور بعضی قارچ ها با فشار از داخل اسپوروفور یا اسپورو کارپ با یک عمل پف مانند یا جهشی به خارج پرتاب می شوند که منجر به خروج همزمان با مرحله به مرحله اسپورها تا ارتفاع یک سانتی متری فضای بالای اسپوروفور می گردد. بذر بعضی گیاهان انگلی نیز با فشار به بیرون پرتاب شده و ممکن است مسافت یک قوس چندین متری را طی کند.
تقریبا همه عمل انتشار بیمارگرها که مسبب شیوع گسترده بیماری های گیاهان هستند و حتی بیماری هایی که وقوع آنها اهمیت اقتصادی کمتری دارد، به وسيله عواملی همچون باد، حشرات و خود به خودی صورت می گیرد، و به میزان کمتری توسط آب، برخی حیوانات دیگر و انسان انجام می شود.
انتشار توسط هوا
اسپور بیشتر اُاُمیست ها، قارچ ها و بذر بیشتر گیاهان انگل به وسیله جریانات هوا منتشر شده و همچون ذرات خنثی یا بی اثر، تا فاصله های متفاوتی انتقال می یابند. جریانات هوا هاگ ها و بذرها را هنگام پرتاپ یا هنگام بلوغشان از روی هاگ بر، جدا کرده و بسته به تلاطم و شدت جریان، به طرف بالا یا به طور افقی و مشابه ذرات موجود در دود، آنها را حمل می کند. بخشی از اسپورهای هوابرد ممکن است با سطوح مرطوب تماس پیدا کرده و به آنها بچسبند. بقیه اسپورها هنگامی که جریان هوا متوقف شود، فرود می آیند یا موقع بارندگی از هوا شسته شده و با قطرات باران به پائین آورده می شوند. البته بخش عمده این اسپورها بر روی زمین و هر چیز دیگری فرود می آیند و به گیاه میزبان حساس نمی رسند. اسپور خیلی از قارچ ها آنقدر ظریف هستند که تاب تحمل سفر طولانی در هوا را نداشته و بنابراین، انتشار موفق آنها با جریان هوا، فقط تا فواصل چندصدمتر یا چند کیلومتر است.
اسپور قارچ های دیگر به خصوص زنگ های غلات خیلی سخت جان و پرطاقت بوده و معمولا در سطوح مختلف و ارتفاعات خیلی زیاد (چندین هزار متری) بالای مزارع آلوده دیده می شوند. اسپور این قارچ ها بیشتر مواقع مسافت های چند کیلومتری و حتی چند صد کیلومتری را طی کرده و در هوای مساعد ممکن است سبب همه گیری گسترده بیماری شوند. بعضی قارچ ها قادرند سریعا در مناطق جدید پراکنده شده و در مدت چند سال اپیدمی های شدید در مناطق وسیعی، حتی در کل یک قاره ایجاد کنند. چنین وضعیتی در مورد بیمارگرهای هوابرد مثل سیاهک نیشکر در قاره آمریکا و همچنین در بیماری زنگ زرد جو در آمریکای جنوبی اتفاق افتاد.
انتشار بیمارگرهای دیگر توسط هوا کمتر رخ می دهد و فقط تحت شرایط خاصی و به طور غیرمستقیم انجام می شود. به عنوان مثال، در بیماری سوختگی آتشی سیب و گلابی، باکتری های مترشحه به شکل رشته های ظریف و خشک شده ای در می آیند که ممکن است خرد شده و با جریان هوا انتشار یابند. نماتودها و باکتری های موجود در خاک هم ممکن است همراه با بقایای گیاهی یا ذرات گرد و خاک در هوا پخش شوند. جریان باد هم چنین با حمل و پخش کردن قطرات آب حاصل از برخورد باران با خاک و گیاه باکتری ها، اسپورهای قارچ و نماتودها را انتشار می دهد. به علاوه، جریان باد حشراتی را که احتمالا حامل ویروس ها، باکتری ها، مولیکوت ها، پروتوزوئرها یا اسپور قارچ ها هستند جابه جا می کند. بالاخره باد باعث مالیده شدن شاخه های گیاهان مجاور به یکدیگر شده و ممکن است به انتقال و انتشار باکتری ها، قارچ ها، بعضی ویروس ها و ویروئیدها و احيانا بعضی نماتودها کمک کند.
انتشار توسط آب
آب به سه طریق در انتشار بیمارگرها اهمیت دارد: (۱) باکتری ها، نماتودها، هاگ ها و قطعات ریسه قارچ های خاک به وسیله باران یا آب آبیاری که بر سطح خاک جاری است یا آبی که به داخل خاک نفوذ می کند، پخش می شوند؛ (۲) همه باکتری ها و اسپور بسیاری از قارچ ها درون یک مایع چسبنده تراوش می شوند و برای پراکنش، متکی به باران یا آبیاری بارانی هستند که آنها را یا به طرف پائین می شوید یا همراه با قطرات ریز آب آنها را در هر جهتی پخش می کند؛ (۳) قطرات باران یا آبیاری بارانی، هاگ قارچ ها و باکتری های موجود در هوا را با خود به سمت پائین می شویند و بعضی از اینها ممکن است بر روی گیاهان حساس فرود آیند. اگرچه، در انتقال بیمارگرها به نقاط دور دست، آب کم اهمیت تر از باد است ولی برای ایجاد آلودگی در نواحی نزدیک به هم، پراکنش بیمارگرها به وسیله آب راندمان بیشتری دارد چون بیمارگر بر روی سطح مرطوب قرار می گیرد و قادر است بلافاصله حرکت کرده یا جوانه بزند.
انتشار توسط حشرات، کنه ها، نماتودها و ناقلان دیگر
حشرات به ویژه شته ها، زنجرک ها و سفیدبالک ها، مهم ترین ناقلان انواع ویروس به شمار می روند، در حالی که زنجرک ها ناقلان اصلی مولیکوت ها، باکتری های سخت کشت و پروتوزوئرها هستند. هرکدام از این بیمارگر ها در داخل بدن یک یا چند گونه حشره در حین تغذیه و حرکت حشره از گیاهی به گیاه دیگر منتقل می شود. برخی حشرات خاص نیز می توانند بعضی بیمارگر های قارچی، باکتریایی یا نماتود های انگل را منتقل می کنند، مانند قارچ عامل بیماری هلندی نارون،باکتری عامل پژمردگی کدوئیان و نماتود پژمردگی درخت کاج. در همه بیماری هایی که پاتوژن در درون یا بر سطح بدن یک یا چند ناقل خاص حمل می شود، انتشار بیماری به مقدار زیاد یا به طور کامل به ناقل بستگی دارد. ولی، در بسیاری از بیماری ها مانند پوسیدگی های نرم باکتریایی، پوسیدگی های قارچی میوه ها، آنتراکنوزها و ارگوت یا ناخنک غلات، حشرات ضمن حرکت در میان گیاهان، سطح بدنشان از هاگ چسبناک این قارچ ها و باکتری ها پوشیده شده و این بیمارگرها را بر روی سطح گیاه یا در زخم هایی که ضمن تغذیه از گیاه به وجود می آورند، باقی می گذارند. در این قبیل بیماری ها انتشار بیمارگرها به وسیله ناقل تسهیل می شود ولی متکی به آن نیست. حشرات می توانند بیمارگرها را تا فواصل کم یا زیاد انتقال دهند و البته این بستگی به نوع حشره، ارتباط بین حشره بیمارگر و شرایط جوی به ویژه جریانات باد دارد.
تعدادی از ویروس های گیاهی به وسیله چند گونه از کنه ها و نماتودها به صورت داخلی از گیاهی به گیاه دیگر منتقل می شوند. به علاوه، کنه ها و نماتودها احيانا قادرند باکتری ها وهاگ چسبناک قارچ ها را که ضمن حرکت بر روی گیاهان آلوده به سطح بدنشان می چسبند، از گیاهی به گیاه دیگر به طور سطحی منتقل کنند. تقریبا تمام حیوانات، چه کوچک و چه بزرگ، که در میان گیاهان حرکت میکنند و در مسیر خود با آنها در تماس هستند، می توانند سبب انتشار بیمارگرهایی مانند اسپور قارچ ها، باکتری ها، بذر گیاهان عالی انگل، نماتودها و شاید بعضی ویروس ها و ویروئیدها بشوند. بیشتر این بیمارگرها به پاها یا بدن حیوانات می چسبند ولی برخی ممکن است در قطعات دهانی آلوده حمل بشوند.
بالاخره، بعضی بیمارگرهای گیاهی مانند زئوسپور بعضی قارچ ها و پارهای گیاهان انگل ضمن حرکت از گیاهی به گیاه دیگر یا به وسیله ایجاد پل ارتباطی بین دو گیاه (مثلا در مورد سس) می توانند ویروس ها را منتقل نمایند.
پراکنش به وسیله دانه گرده، بذر، نشاء، قلمه و نهال
بعضی ویروس ها، درون دانه گرده گیاهان آلوده حمل می شوند. تلقيح یک گیاه سالم به وسیله دانه گرده حامل ویروس ممکن است نه تنها منجر به آلودگی بذر حاصل از این گرده افشانی بشود که از این گونه بذور بعد گیاه آلوده به ویروس رشد خواهد کرد بلکه امکان دارد خود گیاه تلقیح شده را نیز آلوده به ویروس سازد.
بسیاری از بیمارگرها بر روی یا درون بذور، نشاء ها، قلمه یا نهال موجود در خزانه ها وجود دارند. هنگامی که این اندام های تکی آلوده به فروش رسیده و به مناطق و مزارع دور و نزدیک دیگر حمل شوند، بیمارگرها را هم با خود منتشر می کنند. انتشار بیمارگرها از راه بذر، نشاء (دان نهال)، و سایر اندام های تکثیری از اهمیت کاربردی فوق العاده ای برخوردار است. چون از این راه بیمارگر از ابتدای فصل رویش گیاه وارد مزرعه شده و این فرصت را می یابد تا از همان ابتدا تکثیر یافته و با کمک سایر وسایل پراکنش، در مزرعه و منطقه منتشر شود. این روش انتقال بیماری به لحاظ انکه بیمارگر را وارد مناطق جدیدی می کند که قبلا هیچگاه وجود نداشته، درخور اهمیت است.
انتشار توسط انسان
انسان به روش های گوناگونی سبب انتشار بیمارگرها به مناطق دور و نزدیک می شود. انسان در داخل یک قطعه مزرعه، بعضی بیمارگرها مانند ویروس موزائیک توتون را با دست زدن پی در پی به گیاهان بیمار و سالم، انتشار می دهد. بیمارگرهای دیگر مثل باکتری عامل بیماری سوختگی آتشی گلابی به وسیله ابزار کار مانند قیچی هرس آلوده، به گیاهان سالم انتقال داده می شوند. انسان ها همچنین با حمل خاک آلوده ای که به پاها یا ابزار، وسایل و جعبه ها چسبیده، همچنین با استفاده از نشاء، بذر، نهال و قلمه های آلوده چنانکه در پیش ذکر شد، سبب انتشار بیمارگرها می شوند. بالاخره، انسان با واردکردن ارقام جدید گیاهی به ظاهر سالم که ممکن است حامل انواع بیمارگرهای نهفته و ناآشکار باشند، با مسافرت به سرتاسر جهان، یا با وارد کردن مواد غذایی یا اقلام دیگر می تواند انواع بیمارگرهای زیان آور گیاهی را انتشار دهد. مثال هایی از نقش انسان به عنوان ناقل بیمارگرها را می توان در مورد انتقال و ورود قارچ های عامل بیماری هلندي نارون و زنگ تاولی کاج سفید و باکتری عامل شانکر مرکبات به ایالات متحده، سفیدک های پودری و کرکی مو به اروپا و اخیرا پراکنش سریع و فراگیر ارگوت سورگوم (ناخنک ذرت خوشه ای) تقریبا در سراسر جهان را نام برد.
