در هر بیماری واگیردار، یک رشته رخدادهای مشخص پیاپی به وقوع می پیوندد که به ایجاد بیماری و تداوم حیات بیمارگر منجر می گردد. این تسلسل رخدادها چرخه یا دوره بیماری نامیده می شود. گاهی چرخه یک بیماری تطابق خیلی نزدیک با چرخه (دوره) زندگی بیمارگر دارد. اما دوره بیماری قبل از اینکه به زندگی بیمارگر مرتبط باشد،بیشتر به ظهور، توسعه و تداوم بیماری بر اثر بیمارگر مربوط می شود. دوره بیماری شامل تغییرات ایجاد شده در گیاه، نشانه های بیماری، نیز تغییرات بیمارگر و تکرار بیماری در طول یک فصل زراعی تا فصل بعدی می شود. رخدادهای اصلی در یک دوره بیماری عبارتند از: تماس مایه تلقیح با گیاه (مایه زنی)، رخنه، استقرار عفونت، کلنیزه کردن (گسترش)، رشد و تکثیر بیمارگر، انتشار و بقاء یا زنده مانی بیمارگر، یعنی زمستان گذرانی یا تابستان گذرانی عامل بیماری. در برخی بیماری ها در یک دوره بیماری ممکن است چندین چرخه عفونی تکرار شود.
1) تلقيح
تلقیح یا مایه زنی ، برقراری تماس اولیه بیمارگر با یک گیاه در محلی است که امکان آلودگی وجود داشته باشد. بیمارگر، یا بیمارگرهایی که بر روی گیاه فرود می آیند و یا به هر صورت دیگر با گیاه تماس حاصل می کنند، مایه تلقیح یا زاد مایه خوانده می شوند. مایه تلقيح بخشی از یک بیمارگر است که بتواند آغازگر عفونت یا آلودگی باشد، لذا در قارچ ها مایه تلقیح ممکن است قطعات ریسه، هاگ ها و سختینه یا اسکلروت (توده فشرده ای از ریسه) باشد. در بیماری های ناشی از باکتری ها، مولیکوت ها، پروتوزوئرها، ویروس ها و ویروئید ها، مایه تلقیح همیشه واحد های کاملی از هرکدام از این بیمارگرها است. در نماتودها ممکن است مایه تلقیح به صورت نماتودهای بالغ، لارو و یا تخم نماتود باشد. در گیاهان عالی انگل مایه می تواند به صورت قطعات گیاهی یا بذر آنها باشد، زاد مایه ممکن است از یک بیمارگر منفرد مانند یک هاگ و یا یک اسکلروت پر سلولی و یا از میلیون ها عدد بیمارگر، مانند باکتری های موجود در قطره آب تشکیل شده باشد. یک واحد مایه تلقیح از هر بیمارگری را زاد مایه می نامند.
انواع مایه تلقيح
زادمایه ای که زمستان یا تابستان را به حالت نهفته زنده مانده و باعث شروع بیماری در بهار یا اوایل پائیز می شود، مایه تلقيح اولیه و بیماری یا عفونت حاصله را آلودگی اولیه" می نامند. مایه تلقیح حاصل از عفونت های اولیه را مایه تلقيح ثانویه می نامند که آن نیز به نوبه خود عفونت ثانویه را باعث می شود. معمولا، هر قدر که میزان مایه اولیه بیشتر و به گیاه نزدیکتر باشد، بیماری و خسارت ناشی از آن شدیدتر خواهد بود.
منابع مایه تلقيح
در بعضی بیماری های قارچی و باکتریایی گیاهان چند ساله مثل درختان و بوته ها، مایه تلقیح بر روی شاخه ها، تنه یا ریشه درختان تولید می شود. گاهی اوقات مایه تلقیح در پسماند گیاهی و یا خاک مزرعه ای که گیاه در آن کاشته شده وجود دارد و گاهی نیز مایه همراه بذر، نشاء، غده یا سایر اندام های تکثیری وارد مزرعه می شود. سرانجام، گاهی هم بیمارگر از خارج مزرعه وارد می شود. منابع خارجی مایه تلقیح ممکن است گیاهان یا مزارع مجاور و یا مزارع خیلی دور باشد. در بسیاری از بیماری ها، به خصوص بیماری های گیاهان یکساله، مایه تلقیح بر روی علفهای هرز چند ساله یا میزبان های متناوب، زنده مانده و هر ساله از این گیاهان به گیاه زراعی یکساله یا سایر گیاهان منتقل می شود. قارچ ها، باکتری ها، گیاهان عالی انگل و نماتودها، مایه تلقیح خود را یا بر سطح گیاه بیمار تولید می کنند و یا اینکه بعد از مرگ و متلاشی شدن بافت های گیاه بیمار به سطح میزبان می رسند. ویروس ها، ویروئیدها، مولیکوت ها، باکتری های سخت کشت آوندی و پروتوزوئرها مایه تلقیح خود را در درون گیاهان تولید کرده و مایه آنها تقریبا هیچگاه به طور طبیعی به سطح گیاه نمی رسد. و لذا این گونه مایه تلقیح به وسیله نوعی ناقل، مثل یک حشره، از گیاهی به گیاه دیگر منتقل می شود.
فرود یا ورود مایه تلقيح
مایه تلقيح اکثر بیمارگرها توسط جریان باد، آب و حشرات و به صورت غیرفعال به گیاهان میزبان منتقل می شود. مایه تلقیح هوابرد، نه تنها توسط نیروی ثقل بلکه با شسته شدن توسط باران از هوا به سطح گیاهان می رسد. تنها بخش بسیار کوچکی از مایه تلقیح تولید شده،عملا بر روی گیاه حساس قرار می گیرد؛ بخش عمده آن روی اشیائی فرود می آید که نمی توانند آلوده شوند. برخی از انواع مایه تلقیح در خاک مانند زئوسپورها و نماتودها ممکن است بر اثر مواد تراوش شده از ریشه ها مانند قندها و اسیدهای آمینه به سمت ریشه جذب شوند. بیمارگرهای که ناقل دارند، با راندمان بسیار بالایی به گیاه میزبان منتقل می شوند.
