یکی از اصلی‌ترین چالش‌های یک دانشجوی شیمی، انتخاب کتاب مناسب برای درس دشواری مانند شیمی آلی است. بسیاری از اساتید به‌دلیل پراکندگی مطالب و عدم انسجام ساختار کتاب‌های مختلف، ترجیح می‌دهند اصلاً کتابی معرفی نکنند اما حجم بالای مطالب، مخصوصاً در شیمی آلی ۲ و ۳، باعث می‌شود تا یادگیری و آموزش بدون کتاب، ناقص بماند. من در این مطلب، به‌معرفی کتاب‌های شیمی آلی بازار ایران و ویژگی‌ها و معایب هر کدام می‌پردازم تا شاید تصمیم بهتری برای انتخاب کتاب بگیرید.
هشدار: این یک نوشته تبلیغاتی برای یک کتاب یا انتشارات نیست. صرفاً نظرات کسی‌ست که برای مدتی، این درس را در دانشگاه تدریس کرده است.
شیمی آلی ولهارد یا شیمی آلی ولهارد-شور، شناخته‌شده‌ترین کتاب آموزش شیمی آلی در ایران است که توسط دکتر مجید میرمحمدصادقی، دکتر محمدرضا سعیدی و دکتر مجید هروی به فارسی برگردانده شده. نسخه‌ی اصلی و انگلیسی این کتاب، در یک جلد به‌چاپ می‌رسد اما نسخه ایرانی آن، شامل سه جلد (شیمی آلی ۲،۱ و ۳) می‌شود. ضمن این که حل‌المسائل هر جلد هم به‌صورت جداگانه به‌فروش می‌رسد.
شیمی آلی ولهارد معروف است چون از لحاظ موضوعی و فصل‌بندی، کتاب بسیار کاملی محسوب می‌شود. شکل‌ها و تصاویرش به یادگیری بهتر کمک کرده و در کنار کتاب، خواننده به تمرینات آنلاین و نمونه سؤالات امتحانی نیز دسترسی دارد (البته در خارج از ایران)؛ مداوم تجدید چاپ می‌شود و هر سه سال یک بار، متن آن مورد بازبینی و بروزرسانی قرار می‌گیرد. نسخه‌ی فارسی آن اما، باوجود کیفیت چاپ بالا، سیاه-سفید است و در برخی فصول، از ضعف ترجمه رنج می‌برد و مطالب را به‌درستی به خواننده منتقل نمی‌کند. این مشکل به‌خصوص در جلد اول و سوم به‌چشم می‌خورد و دانشجویان بسیاری را از مطالعه‌ی آن دلسرد می‌کند. از طرف دیگر، همواره مسائل دشوار و غیرمتناسب با آموزش‌های کتاب، از نقاط مورد نقد به نویسندگان اصلی، یعنی پیتر ولهارد و نایل شور محسوب می‌شده. در آخرین ویراست، یعنی ویراست هشتم، تا حدود زیادی این ضعف پوشش داده شد اما آخرین برگردان فارسی آلی ولهارد مربوط به ویراست هفتم است که با قیمتی ۱۰۰هزار تومانی برای هر جلد به‌فروش می‌رسد.
شیمی آلی مک‌موری کتاب جذابی‌ست. حداقل با یک بار ورق زدن، بیشتر از ولهارد به مک‌موری علاقه‌مند می‌شوید. ساختار فصل‌های شیمی آلی مک‌موری، کمی با برنامه‌ی درسی وزارت علوم برای رشته‌ی شیمی مطابقت بیشتری دارد. نثر و گفتار آن به زبان دانشجوها بیشتر نزدیک است و مکانیسم‌های بیشتری را هم پوشش می‌دهد؛ همین چند نکته برای جذاب شدنش کافی‌ست، ضمن این‌که نسبت به ولهارد، مسائل کاربردی‌تر و بهتری هم دارد. اما پنج سالی از انتشار آخرین ویراست آن می‌گذرد، ترجمه فارسی‌اش چنگی به‌دل نمی‌زند و دو ویراست هم از نسخه‌ی جهانی عقب‌تر است. مانند شیمی آلی ولهارد، شیمی آلی مک‌موری هم توسط انتشارات نورپردازان در ایران منتشر می‌شود و باز هم مانند ولهارد، به‌جای یک جلد، از سه جلد تشکیل شده که قیمت هر مجلد، مانند ولهارد، ۱۰۰هزار تومان است. قدیمی بودن و بروز نشدن با آخرین یافته‌های شیمی آلی که دستاوردهای علمی آن، با شتاب بیشتری نسبت به سایر شاخه‌های شیمی گسترش می‌یابد، بزرگترین عیب و ایراد کتابی‌ست که باید فهم یک دانشجوی رشته‌ی شیمی از مباحث آلی را در همه‌ی جوانب پوشش دهد. همچنین باوجود پوشش مکانیسم‌های بیشتر اما ضعف بزرگ آن، نبودن توضیحی مناسب و کافی برای فهم چگونگی وقوع این مکانیسم‌هاست. شاید بتوان از بروزرسانی کتاب چشم‌پوشی کرد چراکه مبانی شیمی آلی در این سال‌ها دچار تغییرات چندانی نشدند اما هنگامی که یک کتاب شیمی آلی، در انتقال مفاهیم مکانیسم واکنش‌ها ناتوان باشد، درست مانند این است که شما مرسدس بنزی بدون چرخ و فرمان داشته باشید.
شیمی آلی کری نسبت به ولهارد و مک‌موری کتابی ارزشمندتر است اما وقتی از شیمی آلی کری صحبت می‌کنیم، باید مشخص کنیم که کدامشان؟
شیمی آلی پیشرفته کری، کتابی دو جلدی و بسیار مفصل از زیر صفر تا بالای صد شیمی آلی است که احتمالاً برای خواننده‌ی امروزی، کتاب جذابی محسوب نمی‌شود. نوشتار آن فوق‌العاده رسمی و صفحه‌آرایی آن خشک است؛ ظاهری کاملاً تیپیکال از یک کتاب دانشگاهی دارد، چیزی که همه ما پیش از ورود به دانشگاه از چنین کتاب‌هایی تصور می‌کردیم. آن‌چه نسخه پیشرفته را ارزشمند می‌کند، جامعیت بی‌مثال و حالت دانشنامه-مانند آن است.
اما کتاب دیگر، یعنی شیمی آلی کری که از لحاظ تاریخ انتشار نخستین ویراست، چندان جدید هم محسوب نمی‌شود، توسط همان نویسندگان کتاب قبلی، با ظاهری شبیه به کتاب‌های امروزی به‌چاپ رسیده و ساختار کاملاً متفاوتی از شیمی آلی پیشرفته‌ی کری دارد. از همه‌ی جهات، هم از نظر شکل‌ها و تصاویر، هم از نظر نوشتار روان و هم بررسی دقیق و موشکافانه‌ی مکانیسم‌ها، کتابی نسبتاً کامل است که آخرین ویراست آن، یعنی ویراست دهم در سال ۲۰۱۶ منتشر شده اما طبق معمول، ترجمه‌ی فارسی، به سبک ترجمه‌ی مک‌موری و توسط همان مترجم برگردان شده و اولین و آخرین نسخه‌ی آن، مربوط به ویراست هفتم کتاب اصلی است. شیمی آلی کری، بیشترین تطابق را با سرفصل‌های وزارت علوم برای درس شیمی آلی دارد.
من سعی کردم که در این مطلب، هم نقاط قوت و هم نقاط ضعف سه‌تا از معروف‌ترین و البته جدیدترین کتاب‌های شیمی آلی که در ایران ترجمه و منتشر شده‌اند را مرور کنم. کتاب‌های بسیاری برای شیمی آلی و یادگیری این شاخه از شیمی وجود دارد؛ از مورسیون-بوید گرفته تا کلایدن و کلاین اما یا ترجمه‌ی آن‌ها مربوط به عصر پارینه‌سنگی‌ست و یا اصلاً ترجمه نشده‌اند.
اگر به تهیه کتاب شیمی آلی که نویسنده اصلی‌اش خارجی باشد اصرار دارید، من اول شیمی آلی پیشرفته کری، بعد مک‌موری و در آخر ولهارد را پیشنهاد می‌کنم. فراموش نکنید که هدف، درک و یادگیری این درس است و بعد پرداختن به ظواهر. درست است که شیمی آلی پیشرفته کری حجم زیادی دارد و شما در آن، با دنیایی از مباحث و مطالب خارج از برنامه درسی مصوب مواجه می‌شوید اما در عوض، به‌جای حفظ مطالب، به درک عمیق‌تری دست پیدا خواهید کرد و دیگر برای کنکور کارشناسی ارشد از تهیه کتاب و جزوه برای این درس بی‌نیاز خواهید شد. ضمن این‌که شیمی آلی پیشرفته کری، در حکم یک دانشنامه، شما را در موقعیت‌های شغلی مرتبط راهنمایی خواهد کرد.
خوشبختانه در سالیان اخیر، کتاب‌های ترجمه-تألیفی خوبی هم از نویسندگان ایرانی منتشر شده است. برای نمونه، کتاب شیمی آلی دکتر مصاح/دکتر علی‌نژاد که توسط انتشارات ارکان دانش به‌چاپ رسیده، کتاب جمع‌وجور و نسبتاً کاملی محسوب می‌شود که شما را در طول مسیر تحصیل‌تان در رشته‌ی شیمی یا سایر رشته‌های مرتبط یاری خواهد کرد. مجموعه کتاب‌هایی هم که برای آلی ۱، آلی ۲ و آلی ۳ توسط دانشگاه پیام‌نور منتشر می‌شوند، کتاب‌های ارزشمندی هستند. مشکل اساسی کتاب‌های نویسندگان ایران یا بهتر است بگوییم ناشران ایرانی این است که از زرق و برق‌های صنعت انتشارات نوین عقب مانده‌اند و نمی‌توانند از لحاظ بصری، خواننده را راضی نگه دارند. دیگر شاید خیلی محتوای کتاب برای کسی اهمیت نداشته باشد و همین که از چند عکس قورباغه و یوزپلنگ به‌جای ساختارهای شیمیایی روی جلد استفاده شود، نقطه تمایز و برتری محسوب شود.
مشکل ترجمه‌ی کتاب‌های علمی به کتاب‌های شیمی آلی یا در کل، کتاب‌های شیمی محدود نمی‌شود. در سالیان اخیر، رویکرد نویسندگان و انتشاراتی‌های بزرگ جهان، نوشتن و انتشار کتابی به‌زبان دانشجویان بوده است. یعنی تمام تلاش‌شان را به‌کار برده‌اند تا از جملات مجهول کمتر استفاده کنند، کتاب‌ها تمام-رنگی باشند، با آخرین دستاوردهای علمی بروزرسانی شوند و در کنار کتاب، تمرینات و منابع آموزشی آنلاین ارائه کنند. همه‌ی این‌ها باعث بهینه‌تر شدن یادگیری می‌شود و نزدیکی بیشتری بین خواننده و نویسنده برقرار می‌کند.
ترجمه‌ها اما توسط گروه محدودی از اساتید صاحب‌نام و پیگیر انجام می‌شود. شما اگر نگاهی به ترجمه‌ی همین کتاب‌های شیمی آلی معرفی‌شده در این مطلب بیاندازید یا انتشاراتی‌ها را بررسی کنید، می‌بینید که انگار نویسنده و انتشارات را از روی هم کپی-پیست کرده‌اند. مطمئناً این مسئله را نمی‌توان «انحصار» نام نهاد اما برای جامعه‌ی سنتی دانشگاهی ایران، نام نویسنده یا مترجم مهم‌تر از محتوای کتاب است. به‌همین خاطر اگر یکی از این کتاب‌ها توسط نویسنده‌ای جوان‌تر و گمنام‌تر در آخرین ویراست ترجمه شده و در اختیار همان انتشارات قرار گیرد، احتمالاً با پاسخ منفی برای عقد قرارداد مواجه خواهد شد.
مسئله‌ی بعدی این است که واقعاً ما نیازی به ترجمه و چاپ همه چیز و همه کتاب‌ها نداریم. چرا باید انواع و اقسام کتاب‌های شیمی آلی خوب و بد ترجمه شده و منتشر شوند و همین امر، هزینه‌های انتشارات و زمان ترجمه را بالا ببرد؟ آیا این دلیلی برای عدم توجه به بروزرسانی کتاب‌ها نیست؟ چرا برای ترجمه، رضایت نویسنده و انتشارات خارجی کسب نمی‌شود تا خریدار و خواننده‌ی ایرانی هم بتواند به منابع آموزشی ارائه‌شده توسط نویسنده‌ی اصلی دسترسی داشته باشد؟
