ایرنا، دی‌ماه سال گذشته برای نخستین بار انتشار نام تپه باستانی تُم‌گاوان در شبکه‌های اجتماعی و خبرگزاری‌ها با تیتر کشف یک محوطه باستانی در تُم‌گاوانِ جیرفت، بازتاب قابل توجهی پیدا کرد و دیری نپایید که مسوولان از پایان کاوش‌ها در این محوطه خبر دادند. درحقیقت کشف آثار ارزشمندی در محوطه تُم‌گاوان دیگربار نگاه‌های باستان‌شناسان را به جیرفت و تمدن حاشیه هلیل خیره کرد.
بنا به گفته باستان‌شناسان، تمدن هلیل متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد بوده و دارای غنای تاریخی بالایی است، آثار سنگ صابونی و همچنین کتیبه‌ای خشتی به خطی ناشناخته در جیرفت باعث شد باستان‌شناسان درخصوص فرضیه‌ها و ادعاهای پیشین خود تجدید نظر کنند. اینکه شهری در حاشیه هلیل، روزگاری مهمترین مرکز تجاری جنوب شرق ایران بوده واقعا قابل تامل است.
همانطور که می‌دانید جیرفت سه رودخانه هلیل، ملنتی و شور دارد و یکی از مناطق سیل‌خیز کشور به شمار می‌رود، چندین سال قبل یک سیلِ خروشانی آمد و باعث شد تاریخ چند هزار ساله این دیار از دل خاک‌های تشنه، بیرون بزند، درواقع آن سیل بود که نام دقیانوس را بر سر زبان‌ها انداخت.
از شهر دقیانوس چه می‌دانید. این شهر تاریخی در شمال شرقی جیرفت و حاشیه هلیل‌رود واقع شده و یک افسانه نیست، این شهر با وسعت ۴۰ کیلومتر مربوط به دوره سلجوقیان بوده و جزو بزرگترین شهرهای پس از اسلام به شمار می‌رفته است. دقیانوس در زمان سلجوقیان از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای شرقی منطقه محسوب می‌شده و فرآوانی ثروت باعث شده بود تا این شهر بارها مورد حمله قبیله‌های بیگانه قرار گیرد. همین‌قدر بگویم که مارکوپولو، جهانگرد مشهور ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از دقیانوس به عنوان یک شهر باشکوه یاد کرده است.
ناگزیریم قبل از پرداختن به تُم‌گاوان، کمی از یافته‌های ارزشمند حاشیه هلیل بگوییم تا اهمیت و شکوه تُم‌گاوان را بهتر درک کنید. پس با تپه اسرارآمیز کُنارصندَل شروع می‌کنیم، این تپه هم یک شگفتانه بی‌بدیل از هزاره سوم قبل از میلاد است، تپه‌ای که در پنج کیلومتری غرب شهر عنبرآباد و ۳۰ کیلومتری جنوب جیرفت واقع شده است، حتما شنیده‌اید که در آمریکا از کاوش‌های جیرفت، به عنوان بزرگترین طرح باستانشناسی خاورمیانه یاد می‌شود. به گفته کارشناسان، خطوط نوشته شده بر روی لوح خشتی کُنارصندَل نوعی خط هندسی است که هنوز رمزگشایی نشده، این خطوط قرن‌ها قدیمی‌تر از خطوط سومری، ایلامی و میخی است و این بدین معناست که حاشیه‌نشینان هلیل درواقع مخترع خط بوده‌اند.
در گزارش‌های متعددی به معرفی محوطه‌های باستانی جیرفت و هلیل پرداخته‌ایم و برای هرکدام از این مکان‌ها می‌توان کتاب‌ها و مقاله‌های زیادی به رشته تحریر درآورد، اما امروز می‌خواهیم از شگفتانه‌ای دیگر برایتان بگوییم، از تُم‌گاوان، منطقه‌ای که نامش برای اهالی جیرفت یک وجاهت و زیبایی خاصی دارد، شاید برای این است که این روستا زادگاه شهید محمد مشایخی است، همان بزرگمردی که در وصیتنامه‌اش برای مادر هیزُم‌فروش خود نوشت: “مادر جان، فدای شیرت و فدای دست‌های شکافته‌ات، مادر عزیزم، چقدر گرسنگی خوردی و ستم کشیدی و از رودخانه شور هیزم جمع کردی و به تُم‌گاوان آوردی تا غذایی برای ما تهیه کنی”.
شاید بگویید این موضوع چه ربطی به بحث باستان‌شناختی دارد، اما این‌ها را گفتم تا بدانید تُم‌گاوان حتی بدون تپه باستانی هم برای جیرفتی‌ها ارزشمند است. اینجا فقط یک روستای ۹۰ خانواری از تمدن حاشیه هلیل نیست.
هنوز بسیاری اعتقاد دارند جیرفت، تمدنی است که لرزه بر پیکر تاریخ انداخته و مورخان را زیر بارِ سوال‌هایی بی پاسخ برده است. ۱۳ سال از نخستین کاوش‌های باستان‌شناختی در محوطه باستانی کُنارصندل به سرپرستی ‘یوسف مجیدزاده’ باستان‌شناس معروف می‌گذرد اما هنوز باستان‌شناسان، خط‌شناسان و نهادهای تاریخ‌نگاری دنیا نتوانسته‌اند نوشته‌های کتیبه جیرفتی را رمزگشایی کنند.
