دانشگاه علامه طباطبائی به‌عنوان بزرگ‌ترین دانشگاه علوم انسانی در خاورمیانه بارها ثابت کرده که همراه با تلقی عمومی حرکت می‌کند که می‌گوید علوم انسانی هیچ ربطی (و نیازی) به تکنولوژی‌های نوین ندارد و معمولاً تلاش‌های آن برای به‌روز بودن به کمیکی پرسروصدا و خوش‌رنگ و لعاب و فاقد کارایی لازم ختم می‌شود. ازاین‌دست می‌توان به سیستم آموزشی سما، دیتاسنتر علامه و سامانه مدیریت آموزش مجازی سابق را نام برد.
سامانه مدیریت آموزش مجازی سابق دانشگاه علامه (در این آدرس در دسترس بود که الآن نیست: elearning.atu.ac.ir) نیز یکی از همین شکست‌های تکنولوژی بود که چون کاربرد زیادی نداشت، مشکل زیادی هم ایجاد نمی‌کرد و خبری از آن منتشر نمی‌شد. معمولاً معدود کلاس‌هایی که به‌صورت مجازی برگزار می‌شد مربوط به دروس عمومی بود که دانشجویان ترم قبل درس حضوری آن را مشروط شده بودند.
بحران کرونا و تعطیلی بخش عظیمی از کشور به همراه دانشگاه‌ها، این نیاز را یادآوری کرد که لازم است سامانه آموزش مجازی را نیز به‌روز کرد. همچنان بر همان مداری که بدون نگاهی به آینده، همیشه عقب‌تر از زمان حرکت می‌کنیم و چشم به انتظار باید باشیم که رخداد بعدی چیست و واکنش ما باید چه باشد. فشارهای وزارت علوم و مسابقه‌ای که بین دانشگاه‌ها افتاده بود، باعث شد که در سریع‌ترین زمان ممکن سیستم آموزش مجازی جدیدی با همکاری یکی از شرکت‌های داخلی بارگذاری شود و در اختیار دانشجو و استاد قرار بگیرد. انتشار این سامانه با دو برابر شدن مصرف اینترنت کل کشور همراه شد که خیلی بیشتر از توان زیرساختی اینترنت ایران بود و باعث افت سرعت شدید در کل کشور شد. از طرفی به دلیل پایین بودن ظرفیت سرورهای استفاده‌شده در سامانه جدید، تجربیات دانشجویان از شرکت در کلاس‌ها خوشایند نیست. بالا نیامدن کلی سایت، عدم ورود به جلسات آنلاین (با حضور استاد)، قطع و وصلی صدای استاد و کیفیت پایین نمایش فایل‌ها تجربیات دانشجویان در این زمینه است. لازم به ذکر تقریباً هیچ‌کدام از کلاس‌ها با ظرفیت کامل دانشجویان برگزار نشده است و بسیار از دانشجویان حتی یک‌بار این سامانه را باز نکرده‌اند. بعضی از اساتید در مقطع ارشد و دکترا نیز عطای این سامانه را به لقایش بخشیدند و کلاس خود را در پلتفرم اسکایپ برگزار کرده‌اند.
همان‌طور که ذکر شد، بالا آمدن این سامانه شاید بیشتر از کاربردی بودن آن، تلاشی برای عقب نیفتادن دانشگاه از کارزار به‌روز بودن در جدال دانشگاه‌های منطقه یک کشور بود که با پرداخت هزینه آن برطرف شده‌بود. رپورتاژهای خبری این پیروزی در رسانه‌های مختلف منتشر شد.
11 فروردین 99، اطلاعیه شماره 4 دانشگاه که به‌صورت پیامکی به دانشجویان اطلاع داده شد، خبر از شروع کلاس‌ها در 16 فروردین‌ماه به‌صورت مجازی را داد. این اطلاعیه پیرو نامه ابلاغی وزارت علوم در مورد راهکارهای پیشروی دانشگاه‌ها در زمانه کروناست. در این اطلاعیه تأکید شده است که کلاس‌ها از 16 فروردین برگزار می‌شود و جلسات دفاع از پایان‌نامه و رساله نیز در سیستمی دیگر برگزار می‌شود. نکته مثبت اطلاعیه را می‌توان خبر کارآمدتر سرورهای سامانه جدید دانست که شاید بتواند تجربه بهتری را برای دانشجویان در ترم جدید ایجاد کند. استادها مجبور هستند که کلاس‌ها را برگزار کنند و روسای دانشکده‌ها نیز وظیفه نظرات بر برگزاری آن‌ها را بر عهده‌دارند. امکان برگزاری امتحانات میان‌ترم و آزمون‌های کلاسی تدارک دیده‌شده است و به دلیل وضعیت پیش رو و ناتوانی در پیش‌بینی مدت‌زمان طولانی شدن این وضعیت، در مورد امکان برگزاری امتحانات پایان‌ترم نیز صحبت کرده است.
در بند و اطلاعیه، ذکرشده است که «چنانچه دانشجویی امکان بهره‌مندی از فرصت کلاس‌های مجازی را نداشته باشد و یا پاسخگوی نیازهای علمی وی نباشد، می‌تواند با ارائه درخواست مکتوب تقاضای حذف ترم بدون احتساب در سنوات آموزشی نماید.» و همچنین در نکته‌های مهم استفاده ذکرشده است که جای نگرانی برای دسترسی به کلاس‌ها نیست و اگر «کاربر در ارتباط خود با کلاس آنلاین دچار اختلال شود مشکل مربوط به اینترنت کاربر بوده و به سامانه آموزش مجازی مربوط نیست.»
اطلاعیه فوق که سعی کرده است با نگاهی امیدوارانه و با رویکردی نوین، محدودیت‌های ناشی از شیوع کرونا را دور بزند، بن‌بست‌های زیادی دارد که در اطلاعیه به هیچ‌کدام از آن‌ها پاسخ نداده است. این اطلاعیه که بعد از نامه ارسالی معاونت آموزشی وزارت علوم به دانشگاه‌ها با عنوان «موارد مستلزم تصمیم‌گیری و اقدام در حوزه آموزش دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی در نیمسال دوم 98-99» منتشرشده است، همچنان نامه وزارت، به نظر می‌آید که ذی‌نفعان اصلی این طرح از بحرانی که در آن گیرکرده‌ایم را فراموش کرده است. دانشجو و استاد صرفاً طبق اطلاعیه‌های فوق باید مطیع اوامر مربوطه باشند.
از سوی دیگر، ناتوانی مجموعه دولت در پیش‌بینی و آمادگی در برابر بحران و سوء مدیریت‌هایی که در این برهه رخدادهاست، هزینه‌های زیادی را برای دانشجویان و استادها ایجاد کرده است که باید به آن توجه کرد و مسئولیت آن هزینه‌ها نیز با دولت هست.
زمزمه‌های کرونا، هم‌زمان با شیوع آن در چین، در ایران بالا گرفت. هنوز سه چهار هفته از ترم 982 شروع نشده بود که شیوع کرونا دانشگاه‌ها را تعطیل کرد. دانشجویان روزانه و شبانه که هزینه خوابگاه را پرداخت کرده‌اند و از آن استفاده نکرده‌اند و همچنین دانشجویان شبانه که هزینه شرکت در کلاس‌های حضوری را پرداخت کرده‌اند، در صورت استفاده از آموزش مجازی آیا هزینه مابه‌التفاوت آن به‌حسابشان برمی‌گردد یا نه؟ در اطلاعیه فوق در مورد هزینه‌های آموزشی و رفاهی که بر دوش دانشجویان افتاده است، هیچ صحبتی نشده است.
مورد دوم اینکه در بند و دو راه پیش روی دانشجو گذاشته‌شده است که یا باید در کلاس‌های مجازی شرکت کند یا حذف ترم کند؟! سؤالی که پیش می‌آید این است که زمانی که دانشگاهی دولتی همراه با دانشجویانی از سراسر کشور که در آن تحصیل می‌کنند، پیش روی شماست، آیا نقشه دسترسی به اینترنت دانشجویان را قبل از اجبار آن‌ها به حذف ترم در اختیاردارید؟ طبق اطلاعات دانشگاه چند درصد از دانشجویان و استادها دسترسی به اینترنت با سرعت بالا دارند که بتواند سامانه جدید را پوشش دهد؟ طبق آمار cra، دسترس به اینترنت موبایلیدر کشور 76 درصد و اینترنت ثابت 10 درصد هست که با توجه به هم‌پوشانی این دو، در بهترین حالت 20 درصد از کشور دسترسی به اینترنت پرسرعت ندارند و در بسیاری از نقاط کشور هم سرعت اینترنت به‌قدری پایین است که امکان استفاده از آموزش مجازی را نمی‌دهد.
جز مسئله عدم دسترسی به اینترنت، هزینه بالای آن نیز مطرح هست. ذی‌نفعان این طرح، دانشجویان و استادها هستند. اگر از هیئت‌علمی‌ها بگذریم، استادهایی که به‌عنوان مدرس در دانشگاه فعالیت می‌کنند، حقوقی بسیار کم می‌گیرند و این هزینه می‌تواند باری بر دوش آن‌ها باشد. در مورد دانشجویان هم این مورد صدق می‌کند با توجه به این نکته که دانشجویان، همان میزان اندک درآمد را نیز ندارند. اگر دانشجو به هر دلیلی نتواند هزینه دسترسی به کلاس را بپردازد، راهی به‌جز حذف ترم ندارد. حذف ترم که مستلزم یک‌ترم زندگی بیشتر و هزینه‌های بیشتری که باید متحمل شود است که هیچ تمهیداتی برای آن اندیشیده نشده است.
از طرف دیگر موضوع کیفیت کلاس‌های مجازی مطرح هست. کلاس‌های علوم انسانی که بر پایه گفت‌و‌گو و مباحثه جلو می‌رود، در بستر مجازی تبدیل به مونولوگ می‌شود و امکانات زیرساختی کلی هم تجربه خوشایندی از دیالوگ کردن در گروه نمی‌گذارد. همچنین دروسی مثل روش تحقیق که واحدی عملی می‌باشند و از سویی بسیار کاربردی در ادامه تحصیل دانشجویان نیز هست، توانایی انتقال درست آموزش را به دانشجویان ندارد. عدم پیش‌بینی وضعیت فعلی و آموزش نحوه تدریس استادها برای حضور در کلاس‌های مجازی و کار با سیستم‌های آنلاین آموزشی نیز یکی دیگر از موارد ضعف می‌تواند باشد که نباید از آن چشم‌پوشی کرد.
از طرف دیگر بستر مجازی، امکان دسترسی به منابع درسی و کتاب‌های موردنیاز را از دانشجویان می‌گیرد. دسترسی به مقالات علمی و خبری که یکی از منابع علمی نیز به‌حساب می‌آید در دانشگاه علامه امکان‌پذیر نیست. سامانه‌های نورمگز و مگیران نزدیک به یک سال هست که دسترسی آن در دانشگاه علامه قطع‌شده است و هنوز تمدید نشده است. از سوی دیگر VPN دانشگاه که برای ارتباط خارج از دانشگاه به سایت‌های تحت اشتراک دانشگاه هست نیز کار نمی‌کند و دانشجویان عملاً امکان استفاده از منابع آنلاین دانشگاه و پایان‌نامه‌ها را ندارند.
مشکلات دانشجویان ارشد و دکترا با پایان‌نامه و رساله نیز یکی از مواردی است که در اطلاعیه فوق به‌اختصار ذکرشده است. در بند د اطلاعیه 4 دانشگاه صرفاً ذکرشده که سامانه‌ای برای دفاع تدارک دیده‌شده که برحسب تائید دانشکده، امکان دفاع آنلاین وجود دارد. اما اگر گامی عقب‌تر بگذاریم، عدم دسترسی دانشجویان به منابع و همچنین مشکلات فراوان برای جمع‌آوری داده و مصاحبه‌ها در این برهه حساس کنونی، پروسه نوشتن را با مشکل روبرو می‌کند. در مورد ارتباط دانشجو با استاد راهنما/مشاور نیز به‌جز معدود استادها، بسیاری هستند که حتی در مواجهه حضوری نیز تجربه خوشایندی برای دانشجو ایجاد نمی‌کنند و رسالت علمی خود را به‌جا نمی‌آورند، در شرایط فعلی و ارتباط مجازی، می‌توان مسیری بسیار سخت برای دانشجویان متصور بود.
مورد آخر نیز باید با نگاهی به آینده به آموزش مجازی نگاه کرد. این بحران و نیاز به آموزش مجازی، می‌تواند فرصتی باشد که باید از آن بهترین استفاده را کرد. اگر بتوان از دل مشکلات پیش رو با موفقیت بیرون آمد و تجربه خوشایندی را برای دانشجو و استاد رقم زد، می‌توان امیدوار بود که در آینده، همراه با دانشگاه‌های سطح یک دنیا، کلاس‌های آموزش مجازی در اختیار دانشجویان و مردم قرار بگیرد. این مهم، در گام نخست در سطح کشور و در ادامه به بین‌المللی شدن علم از سمت دانشگاه‌های ایرانی می‌انجامد که خروجی‌های مثبت زیادی می‌تواند داشته‌باشد.
در این یادداشت قرار نیست به دنبال راه‌حلی نهایی و پاسخی کامل به این سؤال باشیم اما به‌زعم نگارنده می‌توان با تمهید اقداماتی کوچک خسارات این شکل مجازی‌سازی را کمتر کرد. در گام نخست باید باز این نکته را یادآوری کرد که دولت و دانشگاه نمی‌تواند از هزینه‌های اتفاق افتاده شانه خالی کند و این هزینه‌ها را بر دوش دانشجو بیندازند. دولت و دانشگاه باید متعهد به حل مسائل پیش رو و تأمین هزینه‌های آن باشد.
در مورد این شکل از نوشتن اطلاعیه‌ها و نامه‌ها و ابلاغ آن‌ها به دانشگاه، بهتر بود که از دانشجو و استادها به‌عنوان ذی‌نفعان آن دعوت به عمل می‌آمد و در مورد آموزش مجازی نظر آن‌ها را نیز جویا می‌شد تا می‌شد امیدوار بود که حداقل این نگاه بالا به پایین در نهاد آکادمیک وزارت علوم و دانشگاه کمتر دیده شود.
در مورد هزینه‌های خوابگاه که به‌هیچ‌عنوان قابل‌قبول نیست که هزینه خدمات انجام‌نشده از دانشجویان اخذ شود و مابه‌التفاوت هزینه آن به‌صورت تعداد روزهای استفاده از خوابگاه، محاسبه و به‌حساب دانشجویان بازگردانده شود. این پرداخت هزینه در مورد تفاوت کلاس‌های حضوری و عملی و با کلاس مجازی نیز برقرار است. تفاوت کلاس حضوری و مجازی محاسبه و مابه‌التفاوت این هزینه به‌حساب دانشجویان شبانه بازگردانده‌شود.
در مورد اجبار در شرکت کلاس‌های مجازی، پیشنهاد می‌شود که اجبار در شرکت در کلاس‌ها باید برداشته شود.. دانشجویانی که فعلاً به هر دلیلی، امکان حضور در کلاس ندارند، می‌توانند در آینده فایل کلاس‌های برگزارشده را دانلود و مشاهده نمایند که به‌مثابه حضور در کلاس تلقی می‌شود. درصورتی‌که این سیاست انجام شود، مسائل مربوط به عدم دسترسی به اینترنت مرتفع می‌شود و دانشجو با آرامش خاطر می‌تواند استرس این روزهای کرونا زده را بگذراند.
هزینه بالای دسترسی به اینترنت در ایران نیز یکی از معضلاتی هست که می‌توان با رایگان کردن ترافیک استفاده‌شده در سایت آموزش مجازی دانشگاه علامه آن را حل کرد. این مسئله می‌تواند با رایزنی از سطح وزارت علوم با وزارت ارتباطات در جهت رایگان کردن آن و یا قبول هزینه اینترنت برای دانشجویان و اساتید از سمت دانشگاه علامه انجام بپذیرد.
مهم‌تر از سختی‌های عدم دسترسی به اینترنت و هزینه‌های آن، مبحث کیفیت کلاس‌ها و محتوای تولیدشده در آن است. همان‌طور که در بخش فوق ذکر شد، عدم دسترسی به منابع، کتاب‌ها و مقاله‌های علمی و خبری در کنار عدم آموزش لازم به استادها جهت تغییر شکل ارائه درسی در کلاس‌های مجازی یکی از آفت‌های مهم این طرح هست. برای حل آن پیشنهاد می‌شود که در ابتدای امر زیرساخت دانشگاه علامه و مشکل VPN رفع شود و سامانه‌هایی مثل نورمگز و مگیران نیز تمدید اشتراک شوند. در سامانه کتابخانه دانشگاه می‌توان بخشی از کتاب‌ها و منابع موردنیاز را به پیشنهاد استاد مربوطه به‌صورت آنلاین در اختیار دانشجویان قرار داد که حداقل حل معضل دسترسی به منابع نیز در این شرایط به نحوی رفع شود و دانشجویان ارشد نیز به منابع اسنادی کار خود دسترسی داشته باشند.
مورد دیگر، آموزش استادها جهت ارائه بهتر دروس در فضای آنلاین هست. می‌توان دوره آموزش امکان‌های جدید را برای استادها ایجاد کرد که این بار در مقام دانشجو از سامانه استفاده کند و جز موارد آموزشی، این تجربه تفاوت از نگاه استاد و شاگرد به تلاشی برای بهبود استاد در ارائه درس بینجامد.
تجربه پیگیری مشکلات عدم پاسخ‌گویی بعضی از استادها در مقام راهنما یا مشاور پایان‌نامه به دانشجوها و به سرانجام نرسیدن آن‌ها امکان پیشنهادی کاربردی برای این مسئله را از نگارنده می‌گیرد. شاید بتوان با ایجاد سامانه‌ای نظارتی زیر نظر رئیس دانشکده‌ها و معاونت آموزشی جهت پیگیری این پروسه کمی فضای این بین را بهتر کرد. در مورد موانع موجود در گردآوری داده، خصوصاً انواع مصاحبه و پیمایش در این روزها، پیشنهاد اضافه شدن سنوات مجاز به‌تمامی دانشجویان ارشدی که پایان‌نامه دارند، بهترین پیشنهادی است که بار استرس آن‌ها را کمتر کند.
و در آخر، تسریع در زمان بازگشت به وضعیت عادی دانشگاه و آموزش هست. باید دانشگاه به‌عنوان یکی از نهادهای مرجع، تمام توان علمی و اجرایی خود را برای کمک کردن به حل معضل کنونی به کار بگیرد که هر چه سریع‌تر این معضل حل شود و نظم عادی کلاس‌ها برگردد.
بعدنوشت1: صندوق رفاه در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که هزینه‌های خوابگاه دانشجویان تا 3 اسفند محاسبه می‌شود و مازاد آن برگردانده می شود.
بعدنوشت2: اطلاعیه شماره یک دانشگاه علامه در واکنش به پیگیری‌های دانشجویان، در مورد هزینه شهریه‌ها سکوت کرده‌است و اختیار آن را به هیئت امنا داده است.
با تشکر از میترا، میلاد، سارا، شیوا و ضیا که یادداشت را پیش از انتشار خواندند و نکات خوبی را ارائه کردند. می‌توان ایرادات دیگری نیز به سامانه آموزش مجازی گرفت که از دید نگارنده دورافتاده یا به دلیل شرایط فعلی باید از آن‌ها چشم‌پوشی کرد و از طرفی به دلیل اینکه یادداشت در واکنش به این اطلاعیه نوشته‌شده است ممکن است جنبه‌های دیگری از نکات مثبت و منفی در آن دیده نشده باشد که در اگر این یادداشت را خواندید و به ذهنتان آمد، لطفاً همین زیر بگویید.
