دانشجو به‌عنوان بخشی از جامعه، شامل همان مواردی می‌شود که قانون اساسی به‌عنوان حق و تکلیف برای او مشخص کرده است. اصل بنیادی حفظ کرامت انسانی و آزادی(۲) به‌عنوان مبنا در جمهوری اسلامی ایران شناخته‌شده است. همه دانشجویان از حقوق برابر انسانی، فرهنگی و اجتماعی(3) برخوردار هستند و هیچ مقامی حق ندارد به نام حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور آزادی‌های مشروع(۴) را سلب کند. دادخواهی حق مسلّم فرد(5) است و هر کس حق برخورداری از دادرسی عادلانه(۶) را دارد. دانشجو آزاد است که در هرکدام از تشکل‌ها و انجمن‌های سیاسی، صنفی، اسلامی و علمی که مجوز دارند، شرکت کند و به عضویت آن درآید(۷). او همچنین می‌تواند در اجتماعات و تظاهرات مسالمت‌آمیز، بدون حمل سلاح که مخل مبانی اسلام نباشد(۸)، شرکت کند.
تفتیش عقاید(۹) و هرگونه تجسس در زندگی و حریم خصوصی(۱۰) ممنوع است. دانشجویان، از حق آزادی اندیشه و بیان و عقیده و آزادی ابراز و ترویج و انتشار آن(۱۱) به هر صورتی برخوردارند. هر کس با هر قومیت و دینی، در انجام مراسم فرهنگی و عبادی خود و تشکیل جمعیت و انجمن در چارچوب قانون(۱۲) آزاد است و قومیت‌ها حق‌دارند از زبان محلی و قومی خود در مطبوعات و رسانه‌های گروهی(۱۳) استفاده کنند. و آنچه مهم و قابل‌ذکر است این‌که هیچ عملی تخلف نیست، مگر به‌صراحت در قوانین ذکر شده و مقررات لازم‌الاجرا(۱۴) باشد.
دانشگاه، اجازه ندارد دانشجو را از ادامه تحصیل منع کند، مگر به دلایل تحصیلی در چارچوب آیین‌نامه‌های آموزشی، یا به دلایل انضباطی در چارچوب آیین‌نامه و شیوهنامه انضباطی(۱۵). و طبق آخرین اصلاحیه لایحه الحاقی یک تبصره به قانون سنجش و پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور، حق آموزش جزء حقوق اساسی افراد است و هیچ‌کس را نمی‌توان به عذری غیر از عدم صلاحیت علمی مقرر از آموزش در مقاطع مختلف تحصیلی محروم نمود(۱۶) . همچنین دانشجو، مالک فکری آثار علمی خود نظیر مقاله، جزوه، یادداشت کلاسی، پایان‌نامه و ...(۱۷) است.
دانشجویان حق برخورداری از وام تحصیلی، بیمه درمانی، خوابگاه و فضاها و امکانات ورزشی را دارد.همچنین او حق انجام کار دانشجویی، انتخاب به‌عنوان دانشجوی نمونه و حق لغو تعهد خدمت را دارد. دانشجو حق فعالیت مطبوعاتی سیاسی(۱۸)، صنفی، فرهنگی، اجتماعی و علمی را در نشریات دانشگاهی دارد. او می‌تواند از عملکرد مسئولان دانشگاه و سیاست‌ها و رویه‌های کشور انتقاد کند و نقدهای خود را از مسیرهای قانونی نظیر نشریات دانشجویی، شوراهای صنفی و تشکل‌های اسلامی بیان کند(۱۹).
تا اینجا به‌صورت خلاصه ولی تقریباً کامل، حقوق دانشجویی را خواندید. حال به بخش جدی‌تر می‌پردازیم. زمانی که به هر دلیلی اقدامی خلاف قانون یا به نظر بخش‌های دانشگاه غیرقانونی از شما سرزده و پرونده شما باید رسیدگی شود.
به یاد داشته باشید که تنها مرجعی که صلاحیت رسیدگی به تخلفات دانشجویان را دارد، شورای انضباطی(۲۰) هست. حراست، انتظامات، اداره آموزش و ... بقیه بخش‌های دانشگاه، به‌هیچ‌عنوان حق دخالت در پرونده‌های انضباطی را ندارند. تخلفات باید به مشخص باشد و بر اساس ماده 6 آیین‌نامه انضباطی، این تخلفات عبارت است از: تخلفات عمومی، آموزشی، سیاسی و اخلاقی که حدود هر بخش به‌صورت مشخص در ذیل آن آورده شده است(۲۱).
دعوت از دانشجو به شورای انضباطی دانشگاه به‌صورت کتبی و رسمی باید انجام بگیرد. در نامه دعوت، عنوان اتهام به‌صورت مشخص باید ذکرشده باشد. در مواردی دیده شده که با عناوینی همچون «وصول گزارشِ تخلف از طریق یکی از مراجع حقوقی دانشگاه» یا «جهت ارائه‌ی پاره‌ای توضیحات» دانشجو را احضار کرده‌اند، این کار تخلف است. احضاریه باید شامل مشخصات دانشجو، تاریخ، زمان و آدرسِ جلسه و همانطور که ذکر شد، عنوان مشخص اتهام وارده به دانشجو باشد. پاکت دعوت، پلمپ و با مهر محرمانه به دانشجو تحویل می‌شود.
اصل بر برائت دانشجوست(۲۲). همانطور که در بالا ذکر شد، تفهیم اتهام فقط در موارد مندرج در ماده 6 آیین‌نامه انضباطی مجاز است. دانشجو حق رؤیت مستندات تخلف را دارد و متهم برای اثبات بی‌گناهی خود، نیاز به ارائه دلیلی ندارد و شورا باید اتهام خود را اثبات کند. طبق رویه‌های غیرقانونی که در سال‌های گذشته رخ داده‌است، مواظب جلسات جعلی کمیته انضباطی باشید. به‌هیچ‌عنوان با دعوت تلفنی در جلسه‌ای وارد نشوید. اعضای حقوقی شورای انضباطی بدوی و شورای انضباطی تجدیدنظر در آیین‌نامه انضباطی ذکرشده است و مرعوب تهدید‌های اشخاص نشوید. اعضای شورا و کارکنان دبیرخانه شورای انضباطی اجازه تجسس در زندگی خصوصی دانشجویان را ندارند و روش‌هایی مثل استراق سمع، فیلم‌برداری و عکاسی در فضای خصوصی، اجبار دیگران به شهادت‌دادن و غیره به جمع‌آوری مستندات برای اثبات تخلف دانشجو تخلف می‌باشد. همچنین کلیه اطلاعات مربوط به تخلف دانشجو محرمانه و از افشای آن(۲۳) (به‌جز همسر و والدین آن هم با رعایت مصالح دانشجو) خودداری کنند.
دانشجو حق دفاع کتبی و شفاهی در برابر اتهامات وارده(۲۴) را دارد. حکم شورای انضباطی باید به‌صورت کتبی به دانشجو ابلاغ شود(۲۵). دانشجو حق دارد پس از دریافت حکم در شورای انضباطی بدوی یا شورای انضباطی تجدیدنظر، درخواست تجدیدنظر کند(۲۶). در طول زمان رسیدگی، دانشجو حق ورود به دانشگاه، خوابگاه و دیگر امکانات آنجا را دارد(۲۷)، مگر در مورد محدودیت یک‌ماهه یا دوماهه که برابر آیین‌نامه به دستور رئیس دانشگاه ایجاد می‌شود. در ضمن، دانشجو حق دارد در حین تحصیل یا پس از فارغ‌التحصیلی، تقاضا کند سوابق انضباطی‌اش امحا شود(۲۸).
در مواردی که کارکنان و اعضای شوراهای انضباطی در زندگی خصوصی دانشجو تجسس کنند یا اطلاعات را افشا کنند، دانشجو حق دارد موضوع را از طریق شورای تجدیدنظر یا شورای انضباطی مرکزی پیگیری کند(۲۹). قوانینی که خواندید، برداشتی کوتاه از کتابچه حقوق دانشجویی بود که به‌عنوان مرجع قوانین در دسترس هست. پیشنهاد می‌کنم که این کتابچه کوتاه را همراه با آیین‌نامه انضباطی دانشجویان در بدو ورود به دانشگاه مطالعه کنید. درصورتی‌که قصد فعالیت در انجمن‌ها و تشکل‌ها رادارید، پیش از ورود آیین‌نامه و اساس‌نامه‌های آن‌ها را مطالعه کنید. فعالیت در نشریات را منوط به خواندن کتابچه حقوق نشریات کنید. چراکه در بسیاری از موارد، مشکلاتی که برای دانشجویان رخ داده‌است ناشی از ندانستن بندهای قانونی بوده یا این‌که بندی را به‌اشتباه از دیگر دانشجویان شنیده‌اند و بر آن استناد می‌کرده‌اند.
قوانینی که خواندید، برداشتی کوتاه از کتابچه حقوق دانشجویی بود که به‌عنوان مرجع قوانین در دسترس هست. پیشنهاد می‌کنم که این کتابچه کوتاه را همراه با آیین‌نامه انضباطی دانشجویان در بدو ورود به دانشگاه مطالعه کنید. درصورتی‌که قصد فعالیت در انجمن‌ها و تشکل‌ها رادارید، پیش از ورود آیین‌نامه و اساس‌نامه‌های آن‌ها را مطالعه کنید. فعالیت در نشریات را منوط به خواندن کتابچه حقوق نشریات کنید. چراکه در بسیاری از موارد، مشکلاتی که برای دانشجویان رخ داده‌است ناشی از ندانستن بندهای قانونی بوده یا این‌که بندی را به‌اشتباه از دیگر دانشجویان شنیده‌اند و بر آن استناد می‌کرده‌اند.
این نوشته با تغییراتی که در شیوهنامه انضباطی دانشجویان در سال 99 ایجاد شد، ممکن است در محتوای مربوط به شیوهنامه دچار تغییراتی شد باشد. وبلاگ و کانال حقوق دانشجو که چندی از دانشجویان برای بررسی شیو‌ه‌نام را انداخته‌اند به کارتون میاد. آدرس کانال: t.me/stu_rights
این نوشته اولین بار در نشریه دانشجویی چپ‌کوک به قلم علی‌رضا چمن‌زار منتشر شده‌است.
1- کتابچه حقوق دانشجویی
2- اصل دوم قانون اساسی
3- اصل بیستم قانون اساسی
4- اصل نهم قانون اساسی
5- اصل سی و چهارم قانون اساسی
6- ماده 10 حقوق دانشجویی
7- اصل بیست و ششم قانون اساسی و ماده 11 حقوق دانشجویی
8- اصل بیستم و هفتم قانون اساسی
9- اصل بیست و سوم قانون اساسی
10- اصل بیست و پنجم قانون اساسی
11- اصل بیست و چهارم و بند دوم اصل سوم قانون اساسی و ماده 7 حقوق دانشجویی
12- اصول دوازده، چهارده، نوزده و بیست و ششم قانون اساسی
13- اصل پانزدهم قانون اساسی و ماده 16 حقوق دانشجویی
14- ماده 2 قانون مجازات اسلامی
15- بند ب، ماده 18 حقوق دانشجویی
16- سایت خبری دولت، 18 شهریور dolat.ir/detail/312494
17- ماده 25 حقوق دانشجویی
18- ماده 44 حقوق دانشجویی
19- ماده 46 حقوق دانشجویی و آیین‌نامه تشکل‌ها
20- ماده 11 دستورالعمل اجرایی رسیدگی به تخلفات انضباطی دانشجویان
21- آیین‌نامه انجمن علمی | آیین نامه انجمن‌های اسلامی | آیین نامه انجمن‌های صنفی
22- اصل سی و هفتم قانون اساسی و اصل چهارم دستورالعمل انضباطی
23- ماده 12 دستورالعمل انضباطی، تبصره 7 ماده 7 آیین‌نامه انضباطی
24- ماده 5 و 7 شیوهنامه انضباطی
25- مواد 9، 12، 20 و تبصره ماده 12 شیوهنامه انضباطی
26- بند الف ماده 8 آیین‌نامه انضباطی و بخش چهارم دستورالعمل انضباطی
27- ماده 63 حقوق دانشجویی
28- ماده 126 دستورالعمل انضباطی
29- ماده 12 دستورالعمل انضباطی
