با رشد جهانی صنعت خودروهای الکتریکی (EV) و فشارهای روزافزون برای کاهش آلایندگی و مصرف سوختهای فسیلی، ایران نیز در مسیر توسعه ناوگان خودروهای برقی گام برداشته است. یکی از مهمترین نیازهای این صنعت، تأمین ماژولها و کنترلرهای کلیدی نظیر سیستم مدیریت باتری (BMS)، کنترلر موتور و اینورتر است که فناوری تولید آنها عمدتاً در اختیار کشورهای توسعهیافته قرار دارد.
این مقاله با تمرکز بر بازار ایران، به بررسی روند واردات این تجهیزات، چالشها، فرصتها و پیشنهادهای راهبردی برای فعالان این حوزه میپردازیم.
نقش BMS در ایمنی و کارایی خودروهای برقی
سیستم مدیریت باتری (Battery Management System) مغز متفکر بسته باتری خودروهای برقی است. این سیستم مسئول پایش ولتاژ، دما، جریان، وضعیت شارژ (SoC)، سلامت باتری (SoH) و تعادل بین سلولهاست. در صورت بروز شرایط غیرعادی مانند افزایش بیش از حد دما یا ولتاژ، BMS بهسرعت وارد عمل شده و با قطع جریان یا محدود کردن عملکرد باتری، از بروز خطراتی چون آتشسوزی یا انفجار جلوگیری میکند. به همین دلیل، وجود BMS هوشمند برای عملکرد ایمن، پایدار و طول عمر بیشتر باتری ضروری است. در خودروهای برقی وارداتی و حتی نمونههای مونتاژشده داخلی، اغلب از BMSهای چینی یا کرهای استفاده میشود که بهدلیل قیمت مناسب و سطح تکنولوژی بالا، مورد اقبال بازار ایران قرار گرفتهاند.
با توجه به اقلیم متنوع ایران و تفاوت دمایی مناطق مختلف کشور، وجود یک BMS هوشمند و تطبیقپذیر با شرایط محیطی اهمیت ویژهای پیدا میکند. واردات این قطعه باید با دقت در مشخصات فنی، قابلیتهای حفاظتی و امکان یکپارچهسازی با سیستم الکترونیکی خودرو صورت گیرد.
اهمیت اینورتر و کنترلر موتور در سیستم محرکه خودروهای برقی
اینورتر در خودروهای برقی وظیفه تبدیل جریان مستقیم (DC) ذخیرهشده در باتری به جریان متناوب (AC) برای تغذیه موتور را دارد. استفاده از فناوریهای پیشرفته مانند نیمههادیهای سیلیکون کاربید (SiC) در طراحی اینورترها باعث افزایش بازده، کاهش حرارت و بهبود کارایی کلی سیستم شده است. در مقایسه با نیمههادیهای سیلیکونی معمولی، SiC دارای مزایایی چون توان تحمل ولتاژ و دمای بالاتر، سرعت سوئیچینگ بیشتر و کاهش تلفات انرژی است. این ویژگیها باعث میشوند اینورترهای مبتنی بر SiC کوچکتر، سبکتر و کارآمدتر باشند و در نتیجه، برد حرکتی خودرو افزایش یابد و نیاز به سیستمهای خنککننده بزرگ کاهش پیدا کند. علاوه بر این، استفاده از SiC موجب میشود طراحی سیستم قدرت در خودروهای الکتریکی سادهتر و با راندمان بالاتر انجام شود. بسیاری از خودروسازان بزرگ مانند تسلا و تویوتا از SiC در نسل جدید اینورترهای خود بهره میبرند. اگرچه هزینه اولیه این فناوری بالاست، اما کاهش مصرف انرژی و افزایش عمر تجهیزات، توجیه اقتصادی مناسبی برای استفاده از آن فراهم میآورد. در نتیجه، SiC یکی از عناصر کلیدی در پیشرفت فناوری خودروهای برقی به شمار میرود.
در بازار ایران، واردات این قطعات عمدتاً از چین، آلمان، کره جنوبی و اخیراً هند صورت میگیرد.
کنترلرهای موتور نیز نقش مهمی در مدیریت گشتاور، شتابگیری و هماهنگی بین اجزای پیشرانه دارند. در برخی پروژههای داخلی، تلاشهایی برای مونتاژ کنترلرهای ساده یا بازطراحی نمونههای وارداتی صورت گرفته اما وابستگی کامل به واردات همچنان ادامه دارد.
وضعیت واردات در ایران: از موانع تا مسیرهای قانونی
الف) موانع وارداتی
تحریمهای اقتصادی: یکی از جدیترین موانع برای واردکنندگان تجهیزات EV، محدودیتهای بانکی، نقلوانتقال مالی و عدم دسترسی به تأمینکنندگان اروپایی و آمریکایی است.
بوروکراسی گمرکی: ثبت سفارش، تخصیص ارز و ترخیص کالا در گمرک ایران با چالشهای متعددی همراه است که گاهی ماهها زمان می برد.
عدم شفافیت در طبقهبندی کد تعرفه: نبود کدهای HS اختصاصی برای قطعات EV باعث میشود واردکنندگان دچار سردرگمی در فرآیند ترخیص شوند و گاهی با تعرفههای غیرمنطقی مواجه گردند.
ب) مسیرهای رایج واردات
با وجود چالشها، قطعات کلیدی خودروهای برقی مانند BMS، اینورتر، کنترلر، ماژولهای ارتباطی و مدارهای قدرت، عمدتاً از چین، کره جنوبی و امارات (بهعنوان کشور واسط) وارد ایران میشوند. برخی شرکتهای خصوصی نیز اقدام به واردات از مسیرهایی مانند ترکیه و گرجستان کردهاند.
فرصتهای توسعه در بازار ایران
· رشد بازار خودروهای برقی
با افزایش قیمت سوخت، نگرانیهای محیطزیستی و برنامههای دولت برای توسعه خودروهای هیبریدی و برقی، بازار خودروهای الکتریکی در حال گسترش است. شهرهای آلودهای چون تهران، مشهد و اصفهان نیاز فوری به ناوگان پاک دارند. این روند باعث افزایش تقاضا برای واردات قطعات حیاتی این خودروها میشود.
· سیاستهای تشویقی دولت
هرچند اجرای آن هنوز کامل نیست، اما دولت ایران بهدنبال معافیتهای مالیاتی، تخفیف گمرکی و تسهیلات برای واردات خودروهای برقی و قطعات آنهاست. چنانچه این سیاستها عملیاتی شوند، بازار واردات این تجهیزات دچار جهش خواهد شد.
· مونتاژ و تولید داخل
برخی شرکتهای دانشبنیان ایرانی با حمایت معاونت علمی ریاستجمهوری اقدام به مونتاژ یا مهندسی معکوس BMS و کنترلر کردهاند، ولی همچنان وابستگی به قطعات وارداتی بالا است. با حمایت هدفمند، میتوان زنجیره تأمین داخلی را تا حدی توسعه داد.
چالشهای تخصصی فنی در ایران
ü نبود زیرساخت تست و کالیبراسیون: تجهیزات تست برای کنترل کیفیت BMS و اینورتر بسیار گرانقیمتاند و در کشور بهصورت محدود وجود دارند.
ü فقدان نیروی متخصص: نصب و راهاندازی صحیح این قطعات نیاز به مهندسان برق قدرت، الکترونیک و نرمافزار دارد که در حوزه خودروهای برقی آموزش دیده اند.
ü عدم تطابق با سیستم برق شهری: بسیاری از BMSها و شارژرها برای برق ۱۱۰ یا ۲۴۰ ولت طراحی شدهاند و نیاز به تبدیل دارند.
پیشنهادات راهبردی برای فعالان صنعت
o توسعه شبکه وارداتی رسمی: ایجاد هابهای وارداتی در مناطق آزاد مانند کیش، اروند یا انزلی میتواند فرآیند واردات را تسهیل و ارزانتر کند.
o ایجاد مرکز بومیسازی قطعات: سرمایهگذاری مشترک با تولیدکنندگان چینی برای تولید مشترک در داخل کشور راهی برای کاهش وابستگی است.
o توسعه دورههای آموزشی تخصصی: همکاری با دانشگاهها برای تربیت نیروهای متخصص در زمینه کنترلر موتور، طراحی مدارهای قدرت و نرمافزارهای مدیریت انرژی ضروری است.
o دیپلماسی فناورانه: ایجاد کانالهای ارتباطی فناورانه با کشورهای غیرتحریمی مانند چین، هند یا ترکیه میتواند راهی برای دور زدن موانع بینالمللی باشد.
نتیجهگیری
ورود جدی ایران به عرصه خودروهای برقی بدون فراهمسازی زیرساخت واردات و بومیسازی ماژولهای حیاتی مانند BMS، اینورتر و کنترلر امکانپذیر نیست. با توجه به چالشهای ارزی، تحریمها و کمبود زیرساخت فنی، فعالان این حوزه باید با هوشمندی و استفاده از ظرفیتهای بازار منطقه، از جمله تولید مشترک و سرمایهگذاری خارجی، گامهای مؤثری در توسعه صنعت خودروهای برقی بردارند. آینده حملونقل پایدار در ایران، در گرو برنامهریزی دقیق و همکاری بخش خصوصی، دانشگاهها و نهادهای حاکمیتی خواهد بود.
