نگهداری میوه وسبزیجات بعنوان عاملی مهم از دیر باز مورد توجه بشر بوده است . میوه وسبزی پس از تولید وبرداشت از مزارع وباغات باید به طریق مناسب برای زمان کمبود ،نگهداری ویا فراوری گردد،در غیر اینصورت دچار فسادوضایعات خواهد شد.
به گزارش خبرنگار سایت پزشکان بدون مرز، از نگهداری میوه و سبزی چندین هدف عمده برای انسان تامین می گردد اولا با نگهداری آنها می توان کمبود شان را در زمانی که امکان تولید آنها نیست مرتفع ساخت.ثانیا با نگهداری آنها برای زمانهای خاص میتوان به تعدیل قیمتها کمک نموده به طوریکه می توان از کاهش بیش از حد قیمت در زمان برداشت جلوگیری بعمل آورد که این به نفع بخش کشاورزی وکشاورزان زحمت کش می باشد همچنین از افزایش بی رویه قیمت آنهادر زمان کمبود جلوگیری نمود که این مورد اخیر نیز به نفع مصرف کنندگان می باشد یکی از مهمترین روشهای نگهداری میوه وسبزی به منظور اهداف فوق استفاده از سردخانه های بالای صفر می باشد.
اصول استفاده از سرد خانه های بالای صفر:
اصول استفاده از سردخانه های بالای صفر بر این اساس است که پایین آمدن دمای محصول در زمان نگهداری موجب می شود که فساد میکروبی ،شیمیایی وفیزیکی محصول کندویا متوقف شود.
دماهای پایین با جلوگیری یا توقف رشد میکرو ارگانیسم های فاسد کننده موجب جلوگیری از فساد میکروبی می گردند که دربین میکروارگانیسم های مختلف میکروارگانیسم های سرما دوست قابل اهمیت ومسئله ساز می باشند که معمولا مناسبترین دما جهت رشد آنها زیر 10 درجه سانتیگراد می باشد.
دراین روش نگهداری جهت جلوگیری از رشد میکروارگانیسم های سرما دوست ممکن است از روشهای تکمیلی نظیر استفاده از انواع ترکیبات ضد قارچ ویا ضد باکتری ویا از پرتوهای فرا بنفش استفاده شودکه ترکیبات شیمیایی ممکن است به صورت محلول ویا همراه با عمل واکس زدن مورد استفاده قرار می گیرد ولی استفاده از پرتو فرا بنفش به صورت لامپهای مخصوص در داخل سردخانه ها ارجحیت بیشتری دارد.
کاهش دما همچنین از فساد شیمیایی جلوگیری می نماید .به طور کلی سرعت واکنشهای شیمیایی مثل قهوه ای شدن آنزیمی ،تنفس ،رسیدن میوه و…. باافزایش دما تشدید می یابد.طبق یک نظریه علمی شدت واکنشهای شیمیایی در ازاء افزایش هر 10 درجه سانتیگراد تقریبا” دو برابر میشود. لذا با نگهداری میوه وسبزی در سرد خانه ها توسط کاهش دما از شدت تنفس وفعل وانفعالات شیمیایی جلوگیری بعمل می آید. قابل ذکراست که باکاهش دمای محصولاتی نظیر میوه وسبزی در سردخانه های بالای صفر از فساد فیزیکی این محصولات هم کاسته می شود، چونکه کاهش دما سرعت تبخیر آب را پایین می آورد و با این روش از پژمردگی محصول که نوع فساد فیزیکی محسوب می شود جلوگیری می شود .
ولی ذکر این نکته نباید فراموش گردد که در جریان حمل ونقل-بسته بندی وچیدن این محصولات در سردخانه باید نهایت دقت بعمل آید تامحصولاتی که به لحاظ فیزیکی حساس هستند دچار صمات مکانیکی ویا ضایعات دیگر فیزیکی نگردد.
عملیات لازم قبل از سردخانه گذاری میوه هاوسبزیجات :
قبل ازاینکه میوه وسبزی در سردخانه بالای صفرانبار شوند بایستی به شرح زیر روی آنها انجام داد:
1) سردکردن مقدماتی :
منظور از سرد کردن مقدماتی در سردخانه ها پایین آوردن دمای محصول قبل از انبار کردن است.معمولا” درسردخانه های بالای صفر راهروی دربین سالنهای سرد احداث می شود.که آنها به منظور سردکردن اولیه وانجام سایر مراحل مقدماتی سردخانه گزاری مثل سورتینگ-واکسینگ بسته بندی و… استفاده می شود.
دراین قسمت کاهش دما تاحدود5درجه سانتیگراد برای میوه های مناطق معتدل وتا حدود 10 درجه سانتیگراد برای میوه های نیمه گرمسیری وگرمسیری که به سرمازدگی حساس هستند انجام می شود.
2) درجه بندی:
سورت ودرجه بندی به عنوان یک عملیات ضروری بایستی برروی میوهاوسبزیجات انباری قبل از سردخانه گذاری انجام شود.بطورکلی بایستی میوه هایی برای انبار کردن انتخاب شوند که کاملا” سالم ودارای کیفیت عالی وقابلیت نگهدارندگی بالایی داشته باشند.
3)التیام دادن:
درمورد برخی محصولات نظیر سیب زمینی وپیاز ومرکبات درصورت صدمه دیدن ویا بریده شدن سطح آن درزمان برداشت یاحمل می توان درشرایط مناسب وبا مواد مناسب آنهارا ترمیم والتیام داددر غیراین صورت دراثر نگهداری درسردخانه عوامل فساد ازآن محل شروع به رشد کرده واین فساد به سایر محصولات همجوار هم سرایت می کند.
4)واکسینگ:
واکس زدن فیزیکی نیز یکی ازعملیاتی است که قبل ازنگهداری بعضی از میوه هاوسبزیها درسردخانه ممکن است برروی آنها انجام شود به همین منظور سطوح خارجی محصول راتوسط لایه نازکی ازیک واکس خاص (مثل برخی ازروغنهای مخصوص اینکار)می پوشانند که این امر اولا” دربهبود وضعیت ظاهری محصول موثر بوده ثانیا” ازتبخیر آب وپژمرده شدن محصول جوگیری می کند وثالثا” راهی است برای استفاده از مواد ضد قارچ به همراه واکس جهت کمک ونگهداری برخی ازمحصولات درسردخانه.
طریقه استفاده ازواکس بدین صورت است که آن راتوسط یک امولسیون کننده به صورت امولسیون درآب درآورده ویا ممکن است دریک حلال حل نموده وسپس محصول را از داخل آن عبور داده ویا ممکن است امولوسیون به صورت کف برروی میوه ویا سبزی زده می شود.
بعد از عمل واکس زدن جهت یکنواخت شدن واکس محصول وبراق شدن آن محصول برس زده می شود که برای این کار ضمن عبور محصول ازروی نوار نقاله قبل ازبستهبندی به صورت مکانیکی برس زده می شود.سپس محصول توسط یک جریان هوای خشک ،خشک گردیده ورطوبت اضافه شده در سطح ازبین می رود.
نکته قابل ذکر این است که در برخی موارد وبرای برخی از محصولات جهت جلوگیری از رشد قارچها در سردخانه ممکن است قبل از انبارکردن میوه ها سطوح آن با مواد ضدقارچ ضدعفونی گرددکه همانطور فوقا”ذکرشد ممکن است این مواد همراه با واکس برروی سطح محصول زده شود.
5)بسته بندی:
آخرین عمل جهت نگهداری میوه ها وسبزیجات درسردخانه می باشد که به طرق مناسب ومختلف وبراساس شرایط هرمحصول ومدت زمان نگهداری ونوع عرضه و… این عمل انجام میشود.به هرصورت بسته بندی محصول یک ضرورت است ولی بایستی به طریقی انجام شود که هوای سرد به آسانی درداخل محصول نفوذ کند.
شرایط وضوابط فنی نگهداری میوه ها وسبزیها در سردخانه:
با توجه به اینکه میوه ها وسبزیها دارای سلولهای زنده هستند لذا این سلولها حتی دردماهای پایین به حیات خود ادامه داده ولذا دارای اعمال متابولیکی که مهمترین انها تنفس می باشد(گرچه بسیار اندک هم باشد) تنفس موجب مصرف مواد داخل سبزی شده لذا تولید گرما می کند.
گرمای ایجاد شده براثر تنفس موجب بالا بردن دمای انبار (سردخانه) شده که در این صورت می بایست این گرما توسط دستگاههای سرد کننده مکانیکی از طریق هوا جذب شود که طراحی وتدارک تجهیزات لازم به همین منظور در سرد خانه ها قابل اهمیت می باشد.
شرایط نگهداری میوه ها وسبزیها در سردخانه های شامل کنترل دمای سردخانه،کنترل رطوبت نسبی تهویه هوا وجلوگیری از رشد قارچها می باشد که همه این موارد بایستی بر اساس جدول توسط مدیر فنی کنترل ونظارت وبازرسی دوره ای انجام گیرد.
شرایط نگهداری برخی ازمیوه ها وسبزیجات خاص منطقه در جدول شماره 1و2 نشان داده شده است.
ذکر وتوجه به نکات ذیل در خصوص نگهداری میوه وسبزی در سردخانه خالی از لطف نبوده ورعایت آنها علاوه بر اینکه به محصول درزمان طولانی تر کمک نموده ومانع فساد وضایعات در محصولات سردخانه می گردد:
1) ازانبار نمودن دو نوع محصول در یک اتاق جلوگیری گردد مگر دو محصول دقیقا” دارای یک شرایط نگهداری باشند که این موضوع بایستی با نظارت دقیق مدیر فنی و برنامه ریزی خاص صورت گیرد.
2) کنترل بر وضعیت چیدن بسته ها،به طوریکه فاصله کافی (حدود 50 سانتیمتر)نسبت به دیوار های جانبی وکمی بیشتر نسبت به سقف در نظر گرفته شود
3) در داخل اتاقکهای سرد یک راهرو در وسط محصولات چیده شده منظور لحاظ گردد.
4) کنترل وآزمایشات لازم ومستمر بروی کیفیت محصول درطول نگهداری انجام پذیرد.
5) نکات ومواد بهداشتی ونظافت کامل در پایان دوره در انبارها انجام گیرد.
نویسنده: مهندس شمس الله مرادی ( کارشناس صنایع غذایی )
منابع و ماخذ:
1-فاطمی حسن.اصول تکنولوژی نگداری مواد غذایی(1382).انتشارات شرکت سهامی انتشار
2- فرجی. رستم.اصول نگهداری مواد غذایی(1371).انتشارات دانشگاه شیراز
3-جزوات دانشگاهی درس اصول نگهداری مواد غذایی وسردخانه و انبار- رشته مهندسی علوم وصنایع غذایی
