قانون تک ماده یک فرصت برای دانش‌آموزانی است که در امتحانات موفق به کسب نمره‌ی قبولی نشده‌اند و می‌توانند با استفاده از آن، در دروس مورد نظر قبول شوند. این حق، برای دوره‌های متوسطه اول و دوم اجرا می‌شود و اجازه می‌دهد تا دانش‌آموزان در یک یا چند درس خاص به عنوان تک ماده، نمره‌ی قبولی را حاصل کنند.
قانون تک ماده برای دانش‌آموزانی که نمره‌ی کسب شده توسط آنها به اندازه‌ای پایین است که برای قبولی در درس مورد نظر کافی نباشد، فرصتی دیگر قائل می‌شود. در واقع تک ماده این امکان را به این دسته از دانش‌آموزان می‌دهد تا با مرور مطالب و آمادگی بهتر، نمره‌ی بالاتری را کسب کنند و مشکل در پیشرفت تحصیلی خود را حل نمایند.
در صورت استفاده از قانون تک ماده، دانش‌آموز دیگر نیازی به شرکت مجدد در امتحان ندارد. این قانون به دانش‌آموزان این امکان را می‌دهد تا با ارائه‌ی یک درخواست کتبی به مدرسه، در امتحانات دوره‌ی شهریور شرکت کنند. اگر نمره‌ی حاصل از این امتحان در شهریور، بالاتر از نمره‌ی قبلی شود، آن نمره به عنوان جایگزین نمره‌ی قبلی در نظر گرفته می‌شود.
البته اگر نمره‌ی جدید کمتر باشد، نمره‌ی قبلی حفظ می‌شود و دانش‌آموز می‌تواند در دوره‌ی دی ماه از قانون تک ماده استفاده نماید. این راه‌حل به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد تا با آرامش و برنامه‌ریزی مناسب، تصمیم‌گیری کنند و بر اساس شرایط خود، از این فرصت استفاده‌ی بهینه نمایند.
قانون تک ماده و تبصره به دو مفهوم متفاوت در حوزه‌ی تحصیل و امتحانات اشاره دارند که برخی افراد ممکن است اشتباهی این دو مفهوم را با یکدیگر اشتباه بگیرند. برای روشن‌تر کردن این تفاوت‌ها، باید به جزئیات هر کدام بپردازیم:
قانون تک ماده به دانش‌آموزان در هر مقطع تحصیلی در امتحانات نهایی یا غیرنهایی مورد استفاده قرار می‌گیرد و این امکان برای دانش‌آموزانی که در امتحانات خرداد ماه یا دی ماه، نمره‌ی قبولی کسب نکرده‌اند، فراهم می‌شود که از قانون تک ماده برای یک یا چند درس استفاده کنند و نمره‌ی این دروس را ارتقاء دهند.
تبصره یک قانون است که فقط به دانش‌آموزان پایه‌ی دوازدهم اجازه می‌دهد از آن استفاده کنند. تبصره بیان می‌کند که اگر دانش‌آموز پایه دوازدهم، معدل بالای 10 و نمره‌ی زیر 7 را در یک امتحان را کسب کرده باشد، می‌تواند از تبصره استفاده کند تا در امتحان مذکور مجدد شرکت نماید و اگر نمره‌ی جدید بالاتر از 7 باشد، این نمره به جای نمره‌ی قبلی در نظر گرفته می‌شود.
البته در نهایت، هر دو‌ی این اصطلاحات (تک ماده و تبصره) به دانش‌آموزان امکان ارتقاء نمره و پیشرفت تحصیلی را بدون نیاز به شرکت مجدد در امتحانات می‌دهند. اما تفاوت‌هایی در شرایط و محدودیت‌های آنها وجود دارد که باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد.
قوانین و ضوابط مرتبط با قانون تک ماده، به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد تا در صورت عدم کسب نمره‌ی قبولی در امتحانات خرداد ماه و در صورتی که نمره‌ی امتحان مورد نظر بیش‌تر از 7 باشد، از قانون تک ماده برای پاس کردن دروس خود استفاده نمایند. قانون تک ماده برای یک تا چهار درس در نظر گرفته شده است. البته در صورتی که می‌خواهید از قانون تک ماده برای چهار درس استفاده کنید، شرط لازم آن است که معدل شما در امتحانات نهایی و یا غیر نهایی باید بیش از 10 شود. در غیر این صورت، امکان استفاده از قانون تک ماده وجود ندارد.
لازم به ذکر است که این قانون بر روی همه دروس اعمال نمی‌شود. به طور خاص، اجازه‌ی استفاده از قانون تک ماده در دروس نظری امکان‌پذیر است و به عبارتی از این قانون در دروس غیر نظری کاربرد نخواهد داشت.
یک نکته‌ی مهم دیگر این است که از این چهار درس مطرح شده که می‌توان از قانون تک ماده در آنها استفاده کرد، دو درس می‌بایست در امتحانات نهایی و دو درس دیگر در امتحانات غیرنهایی باشند و به عبارتی نمی‌توان چهار درس امتحانات نهایی را تک ماده کرد.
اهمیت این نکته در این است که امتحانات نهایی در دوره‌ی پایه دوازدهم برگزار می‌شوند و دو درس نهایی که می‌توان از قانون تک ماده در آنها استفاده کرد، مربوط به این دوره هستند. به علاوه، امکان استفاده از دو درس غیرنهایی نیز وجود دارد که از پایه‌های دهم و یازدهم می‌توانند انتخاب شوند.
به طور خلاصه، استفاده از قانون تک ماده می‌تواند در امتحانات نهایی و غیرنهایی امکان‌پذیر باشد و دروس نظری در این راستا مورد قبول قرار می‌گیرند، اما در دروس غیر نظری این امکان وجود ندارد.
استفاده‌ی مؤثر از قانون تک ماده در دبیرستان در امتحانات نهایی دانش‌آموزان پایه دوازدهم یا نهم است. به عبارتی، اگر دانش‌آموزان در امتحانات نهایی به نمره‌ی قابل قبول که مساوی با 7 می‌باشد دست یافته نباشند، وارد وضعیت «رد شده» می‌شوند و به این صورت امکان استفاده از قانون تک ماده برای آنها فراهم می‌آید.
شرایط مؤثر تک ماده در امتحانات نهایی شامل مواردی نظیر عدم کسب نمره‌ی قبولی (که حداقل باید برابر با 7 باشد) و کسب معدل سالیانه بالاتر از 10 می‌شود. در این شرایط، دانش‌آموزان فرصت استفاده از تک ماده را خواهند داشت.
با توجه به این که رشته‌های فنی و حرفه‌ای و کاردانش از امتحانات نهایی معاف می‌باشند، اما در چهار درس از دروس پایه دهم، یازدهم و دوازدهم که حد نصاب نمره آنها 10 باشد، می‌توانند از تبصره تک ماده استفاده نمایند. در عوض برای درس‌های پودمانی، کارورزی و مهارتی نمی‌توان از این قانون استفاده کرد.
در جهت انجام موفقیت‌آمیز مراحل تک ماده در هنرستان، دانش‌آموزان مجاز به استفاده از این اصل در چهار درس می‌باشند، که دو درس به عنوان دروس غیر نهایی و دو درس به عنوان دروس نهایی شناخته می‌شوند. اینکه کدام دروس انتخاب می‌شوند، با شرایط خاصی همراه خواهد بود.
· اگر دانش‌آموز بتواند برای درس‌های نظری بالاتر از 7 کسب کند، امکان استفاده از اصل تک ماده به وجود می‌آید.
· برای دروسی که کارگاهی، علمی و آزمایشگاهی هستند و نمره‌ی قبولی آنها حداکثر 12 باشد، اصل تک ماده قابل اعمال نخواهد بود. در عوض، دروسی که مربوط به دسته‌های نظری هستند و نمره‌ی قبولی در آنها 10 است، قابلیت استفاده از اصل تک ماده را دارند.
· دانش‌آموزانی که نمره‌ی سالانه‌شان در هر درس از حد نصاب قبولی ( نظری 10 و کارگاهی و آزمایشگاهی 12) کمتر نباشد، پس از انجام امتحانات پایانی نوبت دوم در هر یک از دروس غیر نهایی خود، قبول شناخته می‌شوند.
· به منظور قبولی در امتحانات نهایی، نمره‌ی دانش‌آموز در هر درس بدون در نظر گرفتن ضریب نباید کمتر از 7 باشد. همچنین، نمره‌ای که در نمره‌ی سالانه یا نمره‌ی دوره‌ی تابستانی در هر درس کسب می‌کند نیز نباید کمتر از حد نصاب (10 یا 12) باشد.
· دانش‌آموزی که پس از برگزاری امتحانات نوبت دوم قبول نشود، درس‌های مورد نیاز را نگذراند یا از دروس سال قبل عبور نکرده باشد، ملزم به شرکت در دوره‌ی شهریور یا دی ماه می‌شود و برای قبولی، نمره‌ی حد نصاب مرتبط با آن را بدست خواهد آورد.
در مقاطع هشتم، نهم و دوازدهم، عواملی چون نمرات امتحانات از جمله تاثیرگذارترین عوامل بر قبولی دانش‌آموزان محسوب می‌شوند و ممکن است بر تصمیم‌گیری درباره‌ی انتخاب رشته در دوره‌ی متوسطه و قبولی در آزمون کنکور نیز تاثیرگذار باشند. بنابراین، حائز اهمیت است که دانش‌آموزان نمره‌ی قبولی را کسب کنند.
با این وجود، گاهاً به دلایل مختلفی دانش‌آموزان نمی‌توانند به نمره‌ی قبولی دست یابند و از این رو در پایه‌های نهم یا دوازدهم نمی‌توانند موفق به فارغ‌التحصیلی شوند. برای این دسته از دانش‌آموزان، یک قانون ویژه تعریف شده است که با استفاده از آن می‌توانند به اهدافشان دست یابند. این قانون شناخته شده به نام «تک ماده» می‌باشد. البته برای استفاده‌ی بهینه از این قانون، عواملی چون نمره‌ی درس، نمره‌ی سالانه و معدل دارای اهمیت فراوانی هستند.
به منظور استفاده از تک ماده در پایه دوازدهم، دانش‌آموز باید حداقل نمره‌ی سالانه 10 را کسب کرده و نمره‌ی امتحان نهایی آن درس بیش از 7 باشد. در صورتی که دانش‌آموز نمره‌ی سالانه بالای 10 داشته باشد ولی نمره امتحان نهایی آن کمتر از 7 باشد، می‌تواند از تک ماده دوازدهم و تبصره‌ی مربوطه استفاده کند.
اگر دانش‌آموز نمره‌ی سالانه‌ای بین 7 تا 10 داشته باشد، بدون در نظر گرفتن نمره‌ی امتحان نهایی، می‌تواند از تک ماده دوازدهم استفاده کند. از طرفی هرگاه دانش‌آموز، هر دو نمره‌ی سالانه و امتحان نهایی کمتر از 7 کسب کند، در این صورت به عنوان مردود در نظر گرفته می‌شود.
علاوه بر این، دانش‌آموزی که در امتحانات غیرنهایی نوبت دوم، نمره‌ی حد نصاب سالانه را کسب کرده باشد، به عنوان «قبولی» در نظر گرفته می‌شود. همان طور که ذکر شد، حد نصاب برای دانش‌آموزان در رشته‌های نظری، 10 و در رشته‌های فنی حرفه‌ای، 12 می‌باشد. در صورتی که این دانش‌آموزان در امتحانات نهایی، نمره‌ی قبولی را کسب نکنند، مجبور به شرکت در امتحانات دوره‌ی شهریور خواهند شد تا نمره‌ی قبولی را کسب نمایند.
در مقاطع پایه دهم و یازدهم، دانش‌آموزان می‌بایست برای قبول شدن، نمره‌ی قبولی در دروس خود را کسب نمایند. اگرچه در صورت عدم توفیق در یک یا چند درس، دانش‌آموزان تحت شرایط خاصی قرار می‌گیرند که با استفاده از آن می‌توانند از قانون تک ماده استفاده نمایند. این امر به آنها اجازه می‌دهد تا با موفقیت به پایان مقطع تحصیلی‌شان دست یابند. دانش‌آموزان پایه دهم و یازدهم تنها می‌توانند در مجموع چهار درس، از تک ماده یا تبصره بهره ببرند که البته از این چهار درس نیز در واقع شرایط استفاده از تک ماده برای دو درس نهایی و دو درس غیرنهایی تعریف شده است.
به عنولن مثال در صورتی که دانش‌آموزی در مقطع یازدهم از قانون تک ماده استفاده نماید تا قبولی در یکی از دروس غیرنهایی را کسب کند، در مقطع دوازدهم فقط در دو درس نهایی و یک درس غیرنهایی اجازه‌ی استفاده از تک ماده را دارد.
· اگر دانش‌آموز نمره‌ی سالانه‌ای بالاتر از 10 را به دست آورد،به عنوان «قبول» محسوب می‌شود.
· اگر نمره‌ی سالانه‌ی دانش‌آموز بین 7 تا 10 باشد، بدون در نظر گرفتن نمره‌ی امتحانی، می‌باید از تبصره و تک ماده استفاده نماید.
· در صورتی که نمره‌ی سالانه‌ی دانش‌آموز کمتر از 7 باشد، مشمول مردودی شده و بر اساس قوانین تک ماده، امکان استفاده از تک ماده و تبصره برای او فراهم نخواهد شد.
با توجه به اصول و قوانین مربوط به تک ماده در امتحانات نهایی و غیرنهایی دانش‌آموزان مقطع اول و دوم متوسطه، شرایط زیر را باید رعایت نمود:
· اگر نمره‌ی کتبی امتحان دانش‌آموز، کمتر از 7 و نمره‌ی سالانه‌اش بین 7 تا 10 باشد، می‌تواند از تک ماده بهره ببرد.
· اگر نمره‌ی سالانه‌ی دانش‌آموز کمتر از 7 باشد، امکان استفاده از تک ماده وجود نخواهد داشت و او باید در امتحانات مرداد و شهریور ماهانه‌ی همان سال شرکت کند.
· دانش‌آموزان پایه نهم باید نمره‌ی سالانه و معدل بالای 10 داشته باشند. در واقع اگر نمره‌ی سالانه قابل قبول باشد اما نمره‌ی امتحان کتبی مربوطه قبول نشود و معدل امتحان پایان‌ترم آنها بیش از 12 باشد، اجازه‌ی استفاده از تبصره را خواهند داشت.
· اگر معدل امتحانات نوبت دوم دانش‌آموزان پایه اول متوسطه بیش از 7 و کمتر از 10 باشد و در امتحان، نمره‌ی قبولی کسب کنند، مطابق قانون تک ماده، در امتحانات نهایی سال 1402 اجازه‌ی استفاده از تک ماده هفتم، هشتم و نهم را ندارند.
· استفاده دانش‌آموزان از تک ماده در امتحانات نهایی و غیرنهایی در نوبت‌های دی ماه، خرداد ماه و شهریور ماه امکان‌پذیر است و آنها باید به مدرسه‌ی خود مراجعه کنند. دانش‌آموزان می‌توانند از تک ماده دوازدهم، هشتم و … بهره ببرند تا به نمره‌ی قبولی دست یابند، و همچنین می‌توانند درخواست کتبی دهند تا بتوانند در شهریور ماه مجدداً امتحان بدهند. در هر حال، اگر نتوانسته باشند قبول شوند، مجاز به استفاده از تک ماده در امتحانات نهایی خواهند بود.
تأثیر قوانین تک ماده در امتحانات نهایی، بسیاری از جوانب مختلف از جمله معدل و سابقه‌ی تحصیلی دانش‌آموزان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این تأثیرات به حدی مهم هستند که در فرآیند پذیرش دانشجویان در دانشگاه‌ها بدون نیاز به کنکور موثر خواهند بود. بنابراین، در صورتی که معدل دانش‌آموز کم باشد، می‌توان از مفاد قوانین ترمیم معدل برای بهبود آن بهره برد.
در انتخاب رشته‌های مختلف، نیاز به معدل‌های متفاوتی وجود دارد. به عنوان مثال، برای ورود به رشته‌ی علوم تجربی، حداقل معدل مورد نیاز نمره‌ی بالای 14 می‌باشد. جمع نمرات درس‌های علوم تجربی و ریاضی در سه مقطع متوسطه نباید از ضریب 42 کمتر باشد. نمرات درس‌های علوم تجربی و ریاضی در سه سال اول متوسطه با ضریب 3 محاسبه می‌شوند.
برای ورود به رشته ریاضی در سال 1402، جمع نمرات درس‌های ریاضی و علوم در سه مقطع متوسطه نباید از ضریب 42 کمتر باشد. نمرات درس‌های ریاضی و علوم تجربی در سه سال اول متوسطه با ضریب 3 محاسبه می‌شوند. همچنین، معدل مورد نیاز برای ورود به رشته ریاضی-فیزیک نیز نمره بالای 14 می‌باشد.
برای ورود به رشته انسانی در سال 1402، معدل حداقلی 14 است. دانش‌آموز باید در درس ادبیات فارسی نمره‌ی 14، در درس عربی نمره‌ی 12 و در درس مطالعات اجتماعی نمره‌ی 13 را کسب کند. جمع نمرات این سه درس در پایه‌های هفتم، هشتم و نهم در ماه خرداد یا شهریور بدون درنظرگیری ضریب، نباید از 42 کمتر باشد.
