در ستایش پروژه‌های عمومی: توسعه نیازهای جمعی در کامیونیتی‌های تخصصی

در جهانی که دانش، تخصص و نیازها بیش از هر زمان دیگری درهم‌تنیده‌اند، پروژه‌های عمومی در بستر کامیونیتی‌های تخصصی دیگر صرفاً یک انتخاب ارزش‌مدارانه نیستند؛ بلکه ضرورتی ساختاری برای توسعه‌ی منصفانه، نوآورانه و تاب‌آورند. این پروژه‌ها به عنوان تجلی اراده جمعی برای پاسخ به نیازهای مشترک، نه‌تنها ابزارهایی برای حل مسئله‌اند، بلکه پلتفرم‌هایی برای همزیستی، یادگیری و تحول فرهنگی در دل زیست‌بوم‌های حرفه‌ای محسوب می‌شوند.

چیستی پروژه عمومی در کامیونیتی تخصصی

پروژه‌های عمومی (Public or Community-led Projects) در بستر کامیونیتی‌های تخصصی به آن دسته از ابتکاراتی گفته می‌شود که با هدف پاسخ به یک نیاز مشترک، از دل دغدغه‌ها، خلأها یا آرمان‌های اعضای آن کامیونیتی شکل می‌گیرند و از طریق مشارکت داوطلبانه، منابع باز، و تصمیم‌گیری جمعی توسعه می‌یابند.

ویژگی‌های کلیدی این پروژه‌ها:

• خلق‌شده برای و توسط اعضای کامیونیتی
• دسترسی رایگان یا آزاد
• مبتنی بر همکاری غیرمتمرکز
• در مسیر ارتقاء دانش جمعی یا حل یک مسئله مشترک

لایه‌های مختلف اثرگذاری پروژه‌های عمومی

۱. اثر اجتماعی: خلق حس تعلق و بازسازی پیوندهای انسانی

در بسیاری از کامیونیتی‌ها، به‌ویژه در عصر دیجیتال، فاصله فیزیکی می‌تواند به انزوای حرفه‌ای منجر شود. پروژه‌های عمومی، اعضا را به مشارکت فعال، گفتگو، هم‌فکری و حتی هم‌دلی دعوت می‌کنند. افراد احساس می‌کنند که صدایشان شنیده می‌شود، که بخشی از راه‌حل‌اند و این حس تعلق، پیوندهای انسانی را بازآفرینی می‌کند.

✳️ وقتی افراد در ساخت چیزی مشارکت می‌کنند، دیگر تنها مصرف‌کننده نیستند؛ آن‌ها خالق‌اند، و خلق مشترک، قوی‌ترین پیوند اجتماعی است.

۲. اثر دانشی: تولید، توزیع و دموکراتیزه‌کردن دانش تخصصی

پروژه‌های عمومی بسترهایی برای مستندسازی دانش تجربی، تبدیل دانش ضمنی به صریح، و اشتراک دانش میان سطوح مختلف حرفه‌ای هستند. آن‌ها به جای تکرار اشتباهات گذشته، زمینه‌ای برای یادگیری از یکدیگر فراهم می‌کنند.

مثال: در حوزه طراحی تجربه، پروژه‌هایی نظیر OpenIDEO یا Community Notion Templates ابزارهایی برای یادگیری و همکاری طراحی شده‌اند که هم حرفه‌ای‌ها و هم تازه‌واردها می‌توانند از آن بهره بگیرند.

۳. اثر اقتصادی: کاهش هزینه‌های توسعه و افزایش بهره‌وری منابع

بسیاری از پروژه‌های عمومی با هزینه بسیار پایین‌تر از پروژه‌های تجاری مشابه توسعه می‌یابند، اما به واسطه‌ی درگیر بودن کاربران نهایی در فرایند طراحی، بهره‌وری بیشتری دارند. از طرفی، بازبودن نتایج پروژه‌ها باعث می‌شود سازمان‌ها یا افراد دیگر نیز بتوانند آن را بازآفرینی یا بومی‌سازی کنند، بدون نیاز به دوباره‌کاری.

⚙️ در دنیای منبع‌باز، ارزش واقعی در «بازآفرینی» است، نه در «اختصاصی‌سازی».

۴. اثر فرهنگی: ترویج ارزش‌هایی مانند سخاوت، شفافیت، و یادگیری مادام‌العمر

پروژه‌های عمومی فرهنگ غالب بر کامیونیتی را شکل می‌دهند. وقتی پروژه‌ها باز و مشارکتی باشند، فرهنگ کامیونیتی نیز به سمت همدلی، پرسشگری، کمک‌خواهی، و کمک‌رسانی سوق پیدا می‌کند. این پروژه‌ها عملاً به آیین‌نامه‌های فرهنگی غیررسمی تبدیل می‌شوند.

۵. اثر سیاسی/ساختاری: قدرت‌بخشی به حاشیه‌نشین‌ها و بازتوزیع تصمیم‌گیری

در بسیاری از کامیونیتی‌های تخصصی، گروه‌هایی هستند که صدا یا نفوذ کمتری دارند (زنان، اقلیت‌ها، فریلنسرها، متخصصان خارج از مراکز). پروژه‌های عمومی می‌توانند سکویی برای دیده‌شدن و مشارکت برابر آنان باشند، چرا که به جای سلسله‌مراتب، بر ارزش‌آفرینی مبتنی بر عمل تأکید دارند.

موفقیت پروژه‌های عمومی به چه عواملی بستگی دارد؟

• رهبری توزیع‌شده: به‌ جای یک رهبر واحد، تیمی از تسهیل‌گران، هماهنگ‌کنندگان و مشارکت‌کنندگان شکل می‌گیرد.
• مستندسازی باز و شفاف: مستندات واضح، قابل‌دسترس و قابل‌ویرایش، مشارکت را افزایش می‌دهد.
• بازخورد و تکرارپذیری: پروژه‌هایی که نسخه‌های آزمایشی دارند و بازخورد می‌پذیرند، بیشتر زنده می‌مانند.
• سازوکارهای تشویقی: از تشویق کلامی گرفته تا اعتبار حرفه‌ای یا دعوت به سخنرانی، مشوق‌های انگیزشی تأثیر بالایی دارند.

نمونه‌هایی از پروژه‌های عمومی در کامیونیتی‌های تخصصی

• فناوری اطلاعات: پروژه‌هایی مثل Mozilla، GitLab یا پروژه‌های مشارکتی در Data for Good با هدف توسعه عدالت داده، حق فراموش شدن (با هدف دسترسی حذف حساب‌کاربری در پلتفرم‌ها با تصمیم خود کاربر).
• طراحی تجربه کاربری: پروژه OpenUX به تولید الگوها و چک‌لیست‌های عمومی برای مدیریت تحقیقات کاربری پرداخته و امکان یادگیری و هم‌افزایی میان طراحان تجربه را فراهم کرده است. همچنین کتابخانه‌هایی مانند UX Writing Library، متن‌های رایج و الهام‌بخش رابط‌های کاربری را به‌صورت ساختاریافته در اختیار نویسندگان تجربه قرار داده‌اند.
• طراحی محصول: پروژه‌ای مانند Open Props به عنوان یک کتابخانه منبع‌باز از متغیرهای CSS، طراحی سیستم‌های رابط کاربری را برای هزاران طراح ساده‌تر کرده است. پلاگین‌های کاربردی و رایگان فیگما و Figjam (مثل ابزارک‌های ساخته‌شده توسط کاربران برای FigJam که برای رفع نیازهای روتین جلسات، طراحی هم‌زمان یا همفکری استفاده می‌شن—مثل تایمر جلسات، رأی‌گیری یا sticky notes شخصی‌سازی‌شده.).
• طراحی خدمات: پروژه شناخته‌شده Service Design Tools مجموعه‌ای از ابزارهای عملی مانند نقشه سفر مشتری، بلوپرینت خدمات و چارچوب‌های تسهیلگری را به‌صورت منبع‌باز در اختیار طراحان قرار داده است. کتابخانه جهانی مطالعات موردی SDN نیز امکان بررسی پروژه‌های واقعی از سراسر جهان را برای اعضای کامیونیتی فراهم کرده است. پروژه‌هایی مانند Open Personas نیز با هدف تسهیل فرآیند همدلی و طراحی انسان‌محور، مجموعه‌ای از پرسوناهای عمومی در زمینه‌های مختلف را توسعه داده‌اند.
• طراحی محصولات مبتنی بر هوش مصنوعی: چک‌لیست‌هایی مانند LLM UX Evaluation Checklist توسط کامیونیتی‌هایی از طراحان و محققان تدوین شده‌اند تا ارزیابی تجربه کاربر با مدل‌های زبانی (LLMs) از منظر انسانی‌تر صورت گیرد. همچنین پروژه‌هایی با رویکرد اجتماعی نظیر Design Justice Tools یا Civic Design Commons تلاش کرده‌اند با مشارکت گروه‌های حاشیه‌نشین و شهروندان، ابزارهایی برای طراحی مشارکتی و تغییرات اجتماعی فراهم آورند.
• سلامت روان: کامیونیتی‌هایی نظیر Mad*Pow یا Mindful Tech Projects که پلتفرم‌هایی برای طراحی اخلاق‌محور سلامت روان دیجیتال ارائه می‌کنند.
• نوشن فارسی: طراحی و مستند کردن بانک آموزشی و تجربه، فرمول‌های کاربردی، پلاگین، ویجت، افزونه‌های کاربردی راست‌چین کردن متن، شمسی کردن تقویم میلادی، اضافه کردن اعداد و فونت‌های فارسی از دل نیازهای اعضای کامیونیتی و برای خلق تجربه بهتر کاربران فارسی زبان Notion.

و بسیاری از حوزه‌های تخصصی دیگر....

اگر علاقه‌مند به مشارکت در یک پروژه عمومی هستید…

پیوستن به یک پروژه عمومی نه نیاز به مجوز خاصی دارد، نه الزامی به تخصص کامل؛ کافی است دغدغه‌ای مشترک و تمایل به همکاری داشته باشید. برای شروع، می‌توانید:

• در کامیونیتی‌های تخصصی عضو شوید: گروه‌های تلگرامی، سرورهای دیسکورد، انجمن‌های لینکدین یا سروشکل‌های محلی مثل کافه‌دیزاین‌ها مکان‌های خوبی برای آشنایی با پروژه‌های جاری هستند.
• به پروژه‌های متن‌باز سر بزنید: پلتفرم‌ها، کامیونیتی‌های محلی و گروههای تخصصی مثل GitHub، Notion یا Figma Community پر از پروژه‌هایی‌اند که مشارکت در آن‌ها آزاد است. اغلب این پروژه‌ها بخشی به نام “Contribute” یا “Get Involved” دارند که مسیر ورود را توضیح می‌دهد.
• از کوچک شروع کنید: یک ویرایش ساده، ترجمه یک بخش، به‌روزرسانی مستندات یا ارائه بازخورد نیز نوعی مشارکت است. مهم پیوستگی و علاقه‌مندی است، نه حجم اولیه مشارکت.
• خودتان پیشنهاد بدهید: اگر نیازی مشترک را می‌بینید که هنوز پاسخی برایش وجود ندارد، می‌توانید آغازگر یک پروژه عمومی باشید. کافی است آن را با چند نفر مطرح کنید و به مرور آن را پرورش دهید.

در نهایت، پروژه‌های عمومی با قدم‌های کوچک و مشارکت‌های صمیمانه جان می‌گیرند. اگر احساس می‌کنید جایی برای بهتر شدن وجود دارد و شما می‌توانید سهمی کوچک در آن داشته باشید، همین حالا بهترین زمان برای آغاز است.

پروژه عمومی به‌مثابه تجلی امید

من معتقدم که پروژه‌های عمومی در کامیونیتی‌های تخصصی چیزی فراتر از ابزار یا محصول‌اند. آن‌ها آیینه‌هایی‌اند از رؤیاهای جمعی، همدلی‌های بی‌صدا، و تلاش‌های بی‌ادعای افرادی که به جای رقابت، انتخاب کرده‌اند که با هم بسازند. هر پروژه عمومی، تمرینی است برای زیستن در جهانی که در آن توسعه فقط به معنای رشد نیست، بلکه به معنای شکوفایی همگان است.

🌱 آن‌جا که افراد برای دیگران می‌سازند، ریشه‌های کامیونیتی عمیق‌تر می‌شود.
🌱آن‌جا که پروژه‌ها برای نیازهای مشترک شکل می‌گیرند، آینده‌ای مشترک نیز ساخته می‌شود.

سوده محمدآبادی
طراح محصول و خدمات
پژوهشگر، کوچ و مشاور تفکر طراحی در کسب‌وکار