قافیه چیست؟ قافیه درونی چیست؟ قافیه میانی چیست؟ قافیه پایانی چیست؟ تفاوت قافیه و ردیف در چیست؟ آیا نوشتن قافیه در شعر الزامیست؟ قافیه به کلمه یا حروفی که تکرار کردن آنها باعث نظم دادن به شعر می شوند گفته می شود. قافیه یک ماهیت تکرار شونده در شعر دارد که وضوح در مصرع اول و دوم آهنگ و نظم شعر را حفظ می کند. قافیه ممکن است الزاما کلمه نباشد و صرفا حروفی باشد که به کلمات معمولا در پایان مصرع ها متصل می شوند.
به زبان ساده تر ، هر گاه در شعر یا نثری یک یا چند حرف آخر کلمات مصرع با هم یکسان یا هم آهنگ باشند ، به آن قافیه گفته می شود. قبلا در خصوص ماهیت آرایه ادبی ردیف در مقاله ای جداگانه صحبت کردیم . به این نکته توجه کنید که در صورت وجود آرایه ادبی ردیف در شعر ، کلمات قافیه ، قبل از ردیف می آیند و در بیتی که ردیف وجود نداشته باشد ، قافیه در پایان بیت نوشته می شود . قافیه در شعر اجباریست . به مثال زیر توجه کنید :
به نام خداوند جان و خرد کزین برتر اندیشه برنگذرد
در مثال بالا کلمه های خرد در مصرع اول و کلمه برنگذرد در مصرع دوم که در انتهای بیت آمده است با هم قافیه دارند. حالا به مثال زیر توجه کنید :
سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند
در مثال بالا کلمه های چمن و سمن با هم در مصرع اول و دوم تشکیل قافیه شعر را می دهند ، دقت کنید که این بیت دارای آرایه ادبی ردیف است و کلمه های هم معنی و یکسان نمی کند در مصرع اول و مصرع دوم ردیف هستند و در چنین حالتی کلمه قبل از ردیف به عنوان قافیه شعر در نظر گرفته می شود.
بصورت کلی ما آرایه ادبی قافیه را به چهار دسته بندی قافیه متوالی ، قافیه درونی ، قافیه میانی و قافیه پایانی تقسیم بندی می کنیم . قافیه درونی یعنی الزاما قافیه در وسط مصرع نمی آید ، هر چند از نظر وزن قرینگی وجود دارد ، به مثال زیر برای قافیه درونی توجه کنید :
هم رنگ رویش در چمن گل با سمن گردیدمی
دایم به بویش چون صبا گر چمن گردیدمی
بیت بالا دارای قافیه پایانی نیز می باشد. اما قافیه درونی در وزن شعرهایی که هر مصرع آنها به دو بخش مساوی تقسیم می شود ، آخر سه نیم مصرع اول بیت می تواند قافیه دار باشد، این نوع قافیه را می توان قافیه میانی نامید. به مثال زیر برای قافیه میانی دقت کنید :
در رفتن جان از بدن ، گویند هر نوعی سخن
من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود
اما قافیه پایانی در این نوع شعر قافیه اضافی در پایان مصرع ها یا ابیات و قبل از قافیه اصلی می آید ، به مثال زیر توجه کنید :
طرفه می دارند یاران صبر من بر داغ و درد
داغ و دردی کز تو باشد خوشتر است از باغ و ورد
