علیرضا کرمی | دانشجوی کارشناسی کارگردانی تلویزیون – دانشگاه صداوسیما
زمان لازم برای مطالعه: 6 دقیقه
تیتراژ یا عنوان‌بندی یک فرم نمایشی است که در ابتدا یا انتهای فیلم قرار می‌گیرد و معرف عوامل سازنده فیلم است. تیتراژ فیلم، ترکیبی از گرافیک، حرکت و صدا است و جزو اجزای مهم یک اثر نمایشی-تصویری است. یک تیتراژ خوب باید علاوه بر معرفی عوامل و دست اندرکاران فیلم، به لحاظ صمعی و بصری فضایی متناسب با ژانر-گونه و سبک فیلم ایجاد کند. در تلوزیون و سریال‌های تلوزیونی اهمیت تیتراژ دو چندان می‌شود؛ چرا که ببینده به فراخور هر قسمت یک سریال، بارها با تیتراژ آن روبه‌رو می‌شود و به همین منظور یک تيتراژ مناسب باید این ظرفیت را داشته باشد که مخاطب برای چندمین بار، رغبتش را برا دیدن آن از دست ندهد. نکته دیگری که باید به آن توجه داشت آن است که مخاطب تلویزیون قابلیت انتخاب دارد و می‌تواند محتوایی را ببیند یا با کنترلی که در دست دارد آن را رد کند. از شروع به کار صداوسیما با یکی دو شبکه تا امروز که شبکه‌ها و کانال‌های متنوعی شکل گرفته است، سریال‌های تلوزیونی متعددی تولید و به پخش رسیده است. با بررسی تیتراژ سریال‌های پخش شده از تلوزیون در بازه دهه ۶۰ تا انتهای دهه ۹۰ به این نتیجه می‌رسیم که غالب تیتراژها صرفا همان هدف اولیه یک تیتراژ -معرفی عوامل فیلم- را دنبال می‌کنند. طراحی تیتراژها با دم‌دستی‌ترین شیوه‌ها انجام گرفته است. به طور مثال، شیوه متداول بین آنها استفاده از فوتیج‌های فیلم یا مربوط به فیلم و درج شدن تایتل اسامی روی آن است. مسئله مهم دیگر که اوایل کمتر مورد توجه بوده، انتخاب مناسب و اصولا انتخاب دست خط -فونت- تایتل‌های عنوان‌بندی است؛ که در اکثر آثار به کلیت تیتراژ خدشه وارد کرده است. با یک نگاه اجمالی از دهه شصت تا نود با توجه به پیشرفت تکنولوژی‌‌های رایانه‌ای و جلوه‌های ویژه و پویانمایی، می‌توان تنوع و افزایش تیتراژهای تلوزیون را به لحاظ فنی محسوس دید. با این حال نمی‌توان گفت که تیتراژ در تلوزیون به‌طور کلی روند مثبتی را طی کرده و تعداد تیتراژهای خوب افرایش یافته است. با نگاهی که به تیتراژهای سریال‌های شاخص صداوسیما در چهار دهه اخیر داشتم سعی کردم بهترین‌های هر دهه را به ملاحظه مؤلفه‌های فضاسازی در مناسبت با سبک، گونه و جهان فیلم؛ استفاده خلاقانه و همگن عناصر بصری، نمایشی و صوتی (موسیقی) و همین‌طور میزان برقراری ارتباط مخاطب با تیتراژ و توانایی ایجاد جاذبه برای مخاطبان، انتخاب کنم. انتخاب من در دهه شصت، مجموعه آرایشگاه زیبا به کارگردانی مرضیه برومند، انتشار سال ۱۳۶۹ است. تیتراژ سریال، گرافیکی است و از رنگ‌ها و تصاویری استفاده می‌کند که به محیط و حال و هوای آرایشگاه اشاره دارد. به طراحی و انیمیت آبجکت‌های گرافیکی بسیار مینیمال و مناسب پرداخته شده است. در طول تیتراژ با کاراکتر کاریکاتوری شده فیلم همراه می‌شویم و با توجه به عناوین مندرج، کاراکتر به ژست‌های مختلف در می‌آید. موسیقی تیتراژ ساخته فریبرز لاچینی، با فضای تیتراژ و فیلم هم‌سو است و در کنار تصاویر تیتراژ، برای مخاطب تجربه کاملی می‌سازد.
دهه هفتاد در ساخت تیتراژهای باکیفیت، دهه کم فروغی است و به زحمت می‌توان یکی را بر دیگری برتری داد. با این حال به نظر آمد که تیتراژ سریال پهلوانان نمی‌میرند اثر حسن فتحی، انتشار سال ۱۳۷۶، به نسبت دیگر تیتراژهای سریال دهه هفتاد، انتخاب مناسب‌تری است. تیتراژ با عکس‌برداری از نقاشی‌های دیواری، قهوه‌خانه‌ای و بعضا مینیاتوری، که در پس‌زمینه تایتل‌های عنوان‌بندی قرار گرفته و با یک موسیقی ایرانی تلفیق شده، تهیه شده است. تیتراژ در فضاسازی تاریخی و فرهنگی موفق عمل می‌کند. انتخاب نقاشی‌ها و رنگ‌ها احساس زمان و مکان خاصی را ایجاد می‌کند که با موضوع سریال همخوانی دارد و فضای حماسی و جنگی به وضوح از طریق تصاویری که در تیتراژ نشان داده، به مخاطب منتقل می‌شود. آشنایی با نقاشی‌های ایرانی که از طریق تیتراژ صورت می‌گیرد به مخاطب این امکان را می‌دهد که بیشتر با داستان و شخصیت‌ها ارتباط برقرار کند. با این حال تیتراژ پهلوانان نمی‌میرند نمونه یک تیتراژ خیلی‌خوب نیست بلکه در مقایسه با آثار دیگر هم‌دوره، قابل قبول‌تر است.
در میان افزایش تولیدهای سریال در دهه هشتاد، سریال پرآوازه مختارنامه به کارگردانی داوود میرباقری در سال ۱۳۸۹ منتشر شد. یک سریال تاریخی با تولید عظیم و پرهزینه روی آنتن رفت که با استقبال گسترده مخاطبان همراه شد. تیتراژ سریال مختارنامه در خاطر اغلب مخاطبان ماند و شاید مهم‌ترین دلیل آن موسیقی به یادماندنی آن باشد. تیتراژ با نمایی از صحرای کربلا آغاز می‌شود، مردی تنها در میان صحرا و سوار بر اسب، که مشخصا امام حسین (ع) است، حجم خونی که در دستش ریخته را به آسمان می‌پاشد، آسمان از خون، سرخ می‌شود و شروع به باریدن می‌کند. با افتادن قطره‌ای روی زمین نام فیلم نمایان می‌شود. بعد از آن وارد بخش دوم تیتراژ می‌شویم که با فوتیج‌های فیلم و ترکیب آن با جلوه‌های کامپیوتری ساخته شده است. انتخاب دست خط کوفی برای تایتل‌ها انتخاب مناسبی است همین‌طور استفاده از ته‌رنگ خاکی روی تصاویر و به اصطلاح گرفتن اشباع تصاویر و استفاده از ویژوال خون روی تصاویر برای به عنوان یک عنصر انتقال‌نما به تیتراژ پویایی بخشیده است. با توجه به همخوانی فضای تیتراژ با جهان فیلم، استفاده از المان‌های تماتیک و مهم فیلم در تیتراژ و همین‌طور شکل‌گیری تجربه‌ای به یادماندنی و جذاب برای مخاطبان، تیتراژ سریال مختارنامه را می‌توان یک تیتراژ موفق قلمداد کرد.
در دهه نود، تیتراژ سریال «علی‌البدل» به کارگردانی سیروس مقدم، که درسال ۱۳۹۵ از شبکه یک پخش شد؛ به نسبت تیتراژهای موجود، تیتراژ بهتری است. تیتراژ در غالب پویانمایی دوبعدی طراحی شده و از المان لوله‌های آب که عنصر اصلی داستان است و کشمکش‌های اهالی روستا با یکدیگر را می‌سازد، استفاده کرده است. یکی از نکات مثبت این تیتراژ، استفاده از ایماژهای فیلم در غالب آبجکت‌های گرافیکی است. به طور کلی، المان‌های استفاده شده، انیمت مینیمال، رنگ‌ها و موسیقی موفق شده فضای خوبی را درجهت اتمسفر فیلم شکل دهد و تماشاگر نیز ارتباط خوبی با آن برقرار کند.
در پایان می‌توان گفت مهم‌ترین شاخصه یک تیتراژ خوب خلاقیت هنرمند در استفاده از عناصر بصری و صوتی و انتخاب مناسب نوع حروف یا فونت و چینش آنها است؛ به طوری که منجر به یک ساختار بدیع و جدید شده و از تکرار بپرهیزد، به فضا و اتمسفر فیلم وفادار بماند و در تناسب با جهان و گونه فیلم تداعی‌گر متن فیلم باشد. این به آن معنا نیست که در یک قالب کوتاه متن فیلم را نمایش دهد بلکه با حفظ موقعیت متن فیلم نمادی از آن را با فرمی خلاقانه و موجز نمایش دهد. نکته دیگری که در شکل گیری یک تیتراژ خوب حائز اهمیت است مدت زمان تیتراژ است. زمان تیتراژ نباید آنقدر کوتاه و ناقص باشد که سریع مخاطب را به فضای فیلم پرت کند و نه آنقدر طویل و کشدار باشد که حوصله مخاطب را به سر ببرد و اصطلاحا از ریتم بیفتد. حتی اگر تیتراژ از پرداخت سینمایی خوبی برخوردار باشد ولی زمان نامناسبی داشته باشد نمی‌تواند موفق عمل کند. در آخر می‌توان گفت تیتراژ در سریال‌های تلویزیونی صداوسیما در چهار دهه اخیر، اهمیت و پرداخت دقیقی نزد فیلمسازان تلوزیون نداشته و به جز آثار انگشت‌شماری، تلویزیون در این زمینه عملکرد موفقی ارائه نکرده است.
این مطلب در نبض‌نگار شماره 30نشریه نبض دانشگاه صداوسیما (ویژه‌نامه نوروز 1404) منتشر شده است.
