علی ترابی | دانشجوی ارشد تهیهکنندگی مستند – دانشگاه صداوسیما
زمان لازم برای مطالعه: 6 دقیقه
نادیده گرفته میشوند؛ نه آنقدر کوچکاند که برایشان مهم نباشد تحویل نگرفتنشان، نه آنقدر بزرگاند که اعتراض کنند و زیر میز بزنند و حقشان را بگیرند. صحبت از نوجوان است. در «حالا مستند» میخواهیم در مورد جای خالی یک گونه از تولیدهای تصویری برای نوجوانان حرف بزنیم که به طبع «مستند» است.
مستندسازی میتواند ابزار قدرتمندی برای آگاهیبخشی و تقویت مهارتهای شناختی نوجوانان باشد. از دیدگاه روانشناسی کودک و نوجوان، مستندها فرصتی برای یادگیری تجربی و عاطفی فراهم میکنند که در قالبهای دیگر آموزشی کمتر یافت میشود. شاید یکی از نقاط عطف برنامهسازی تلویزیون برای نوجوانان که بازخورد مناسبی را دربرداشت، برنامههایی مانند «اکسیژن» و «نیمرخ» و یا «سیمای نوجوان» بود که در دهه ۷۰ پخش میشد و آن هم در قالب برنامه تلویزیونی بود نه در قالب مستند.
نوجوان در مرحلهای از زندگی است که میخواهد دنیای اطرافش را بفهمد و تحلیل کند. مستندها با ارائه اطلاعات واقعی و متنوع، به آنها کمک میکنند که نگاهی عمیقتر به موضوعهای اجتماعی، زیستمحیطی، تاریخی و فرهنگی داشته باشند. به طور مثال، مستند «زمین از بالا» (Earth from Above) یک مجموعه مستند بینالمللی است که توسط تلویزیون فرانسه تولید شده است. این مستند، از طریق ارائه نماهای زیبا از زمین، روایت داستانی، تنوع موضوعی (محیط زیست، میراث فرهنگی، معماری و ...) و تأکید بر اهمیت حفاظت از آنها، میخواهد نوجوانان را به تفکر عمیقتر درباره نقش خود در جهان و اقدامهای مثبت برای بهبود آن سوق بدهد.
مستند باعث تقویت تفکر انتقادی نوجوان میشود. به این صورت که دیدگاههای مختلف را بررسی کرده و به صورت منطقی تحلیل میکند. این مهارتها برای رشد فکری و تصمیمگیری در زندگی آنها حیاتی است.
تماشای داستانهای واقعی، به ویژه اگر به تجربههای افراد دیگر مرتبط باشد، به نوجوانان کمک میکند تا همدلی و درک عمیقتری از چالشها و احساسات دیگران پیدا کنند.
مستند نهتنها میتواند نوجوانان را با دنیای اطراف آشنا کند، بلکه بستری مناسب برای تعامل و گفتوگو با والدین و مربیان فراهم میکند. مهم این است که بزرگترها با توجه و همدلی، این فرصت را برای ایجاد ارتباط و یادگیری مشترک غنیمت بشمارند. به طور مثال؛ مستندهایی که مسائل اجتماعی یا زیستمحیطی را مطرح میکند میتواند نوجوانان و خانوادهها را ترغیب کند تا اقداماتی انجام دهند. مانند بازیافت، صرفهجویی در مصرف انرژی و یا در مدارس، مربیان میتوانند از مستندها بهعنوان ابزاری آموزشی استفاده کنند و بعد از تماشا، جلسهای برای بحث گروهی میان دانشآموزان و حتی والدین برگزار نمایند.
سال ۱۴۰۱ در دومین کنفرانس بینالمللی روانشناسی، مقالهای با عنوان «بررسی اثرات استفاده نوجوانان از مستندهای فرهنگی تلویزیون بر نگرش آنان به هویت ملی با تأکید بر روانشناسی تربیتی نوجوانان» توسط خانم سمیه پازوکی (معلم منطقه ۱ تهران) ارائه شد. این تحقیق با هدف بررسی چگونگی تأثیر مستندهای فرهنگی تلویزیون بر تقویت یا تضعیف هویت ملی در میان نوجوانان انجام شده بود. یافتههای این مقاله به تاثیر نحوه روایت، استفاده از ترفندهای بصری جذاب، نمایش فرهنگها و سنتهای متنوع، تولید مستندهایی در باب نیازها و سلایق نوجوانان و مشارکت و تعامل بیشتر نوجوانان در مستند، انجامید. این پژوهش، بهطور ویژه اهمیت مستندسازی را برجسته میکند و نشان میدهد که مستندها نهتنها سرگرمی، بلکه ابزارهای قدرتمندی برای آموزش و تقویت هویت هستند.
حال با همه این تفاسیر در «حالا مستند»، میخواهیم به مجموعه مستند تلویزیونی که از اسفندماه ۱۴۰۲ از شبکه یک سیما با عنوان «نوجهان» برای نوجوانان ساخته شد، نگاهی بیاندازیم. این مجموعه مستند به تهیهکنندگی حمیدرضا غفاری و کارگردانی یونس محمدی و همچنین اجرای مهریار محمدی(نوجوان)، به معرفی دستاوردهای بزرگ علمی و پروژههای ملی ایران پرداخته است. این مجموعه، با نگاهی به تاریخ و پیشینه علمی کشور، سعی در تقویت هویت ملی و افزایش آگاهی نوجوانان نسبت به ظرفیتها و چالشهای موجود دارد. یکی از ویژگیهای برجسته «نوجهان»، حضور مجری نوجوانی است که با زبانی ساده و قابلفهم، مفاهیم پیچیده علمی و پروژههای ملی را برای همسالان خود توضیح میدهد. این رویکرد، ارتباط بهتری با مخاطبان نوجوان برقرار کرده و آنها را به درک بهتر موفقیتها و تلاشهای دانشمندان و متخصصان کشور ترغیب میکند. از جمله موضوعهایی که در این برنامه مورد بررسی قرار گرفته، پروژه عظیم رصدخانه ملی ایران است که در سال ۱۴۰۰ به بهرهبرداری رسید. اما سوال مهم این است که چرا این مجموعه مستند و با این رویکرد از شبکه یک سیما پخش میشد؟ آیا شبکههای کودکونوجوان و یا شبکههای خانوادهمحور و یا شبکه مستند، برای این برنامه بستر مناسبتری نیستند؟ شاید باید دقیقتر پرسیده شود که آیا میخواهیم مخاطب نوجوان این برنامه را ببیند یا خیر؟ از فرم و نحوه ارائه روایت میتوان فهمید که این اولویت اصلی این برنامه، مخاطب نوجوان است و از طرفی کنداکتور شلوغ و سیاسی شبکه یک سیما، مجالی برای دیده شدن این برنامه توسط مخاطب هدفش را نمیدهد.
با همه این تفاسیر تولید و پخش این برنامه به همان چندقسمت منتهی شد و دیگر اثری از «نوجهان» برای نوجوان نبود. کارگردان و نویسنده «نوجهان» در مجموعه مستندکوتاه «مکث» خلاقیتهای گرافیکی و نوع نگاه متفاوت خود را نشان داد و با متناسبسازی همان فرم با ذائقه مخاطب نوجوان، «نوجهان» را تولید کرد. اما باید چند نکته را در این فرم در نظر داشت.
۱) زمان:نوجوان امروزی در مداری از اطلاعات و سرعت قرار دارد که نیازمند این است که این ذائقه در این برنامه نیز حفظ شود و زمان (حدودا ۲۵ دقیقهای) هر قسمت به ۱۰ دقیقه کاهش یابد تا نوجوان با دقت و حوصله بیشتری مستند را دنبال کند. این کوتاهی در زمان مستند به طبع باعث کوتاهتر شدن زمان تولید هر قسمت نیز خواهد شد.
۲) روایت:تمرکز بر روایتگری به صورت سریالی و ارائه اطلاعات به صورت قطرهچکانی و پیوسته. سرعت و حجم اطلاعات زیاد، همانطور که در «مکث» وجود دارد و برای مخاطب بزرگسال جذاب است، برای مخاطب نوجوان باعث سردرگمی در انبوهی از اطلاعات میشود.
۳) تعامل با نوجوانان: همانطور که در یافتههای مقاله بالا مشخص شد، مخاطب نوجوان درخواست مشارکت و تعامل بیشتر در برنامههای مستند را دارد و برنامه «نوجهان» میتواند با انجام آزمایشهای علمی در محیطهای مختلف با حضور چند نوجوان، به این درخواست پاسخ دهد و یا از نوجوانان بخواهد ویدئوهای خلاقه خودشان را ارسال کنند و یا با ایجاد کمپینهایی در فضای مجازی، تعامل بیشتری با مخاطب داشته باشد، که این موارد میتواند باعث تنوع در سبک ارائه گردد. نوجوانان زمانی ارتباط بیشتری برقرار میکنند که احساس کنند بخشی از برنامه هستند.
برنامه «نوجهان» گامی مثبت در جهت آگاهیبخشی و تقویت هویت ملی نوجوانان برداشت. اما برای رقابت با رسانههای دیجیتال و افزایش جذابیت، نیازمند بازنگری در ساختار، هدفمندکردن محتوا، و شیوههای ارائه آن است. توجه به نقدها و بهروزرسانی مستمر میتواند جایگاه این برنامه را در میان نوجوانان ارتقا دهد.
این مطلب در نبضِ تحول شماره 29 نشریه نبض دانشگاه صداوسیما منتشر شده است.
نبض | تپش تحول، از دل دانشگاه
