ایران یکی از قدیمی ترین کشورهای جهان است، ایرانیان در سراسر جهان از زمان های بسیار قدیم شب یلدا را جشن می گیرند.این شب یکی از شب‌های مقدس و یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایران باستان به شمار می‌رود و از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در زمان داریوش اول، معروف به داریوش بزرگ، رسماً وارد تقویم رسمی ایرانیان باستان شد.
شب یلدا را اولین بار بابلی ها در نزدیکی ایران جشن گرفتند. در واقع جشن شب یلدا یکی از کهن ترین جشن های ایران است. این جشن باستانی به دوران باستان باز می گردد که بسیاری از ایرانیان به دین زرتشتی معتقد بودند،مسیحیان اولیه شب یلدا را آورده بودندجشن به ایران پس از مهاجرت از روم به ایران، اما هنوز مشخص نیست که یلدا چگونه و از چه زمانی وارد زبان فارسی شده است.
پیشینه شب یلدا به دوران باستان باز می گردد اما زمان دقیق آن مشخص نیست. برخی از باستان شناسان قدمت آن را هفت هزار سال می دانند. به سفال های آن زمان اشاره می کنند. این گلدان ها دارای طرح های حیوانی ماه های تقویم ایرانی مانند عقرب هستند. به همین دلیل است که تاریخ‌نگاران و باستان‌شناسان با وجود کمیاب بودن شب یلدا ، قدمت هفت هزار ساله شب یلدا را پیش‌بینی کرده‌اند.
ایرانیان فرا رسیدن زمستان، پیروزی نور بر تاریکی و نو شدن خورشید را جشن می گیرند. در واقع شب یلدا طولانی ترین شب سال است و تاریخچه جشن شب یلدا این است که ایرانیان در شب یلدا تولد میترا الهه نور را جشن گرفته اند.
شب یلدا چه قبل و چه بعد از اسلام در فرهنگ ایرانیان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و همواره انگیزه ای برای جمع شدن اقوام دور و نزدیک به شمار می رفته است. جشن هایی که در این شب برگزار می شود یک سنت قدیمی است.
از آنجایی که در زمستان روزها بلندتر و شب ها کوتاه تر می شوند، ایرانیان آخرین شب پاییز را به عنوان تجدید خورشید و پیروزی نور بر تاریکی جشن می گیرند.
یلدا کلمه ای سریانی است که وارد زبان فارسی شده و به معنای تولد است. این مناسبت به شب چله یا شب چهلم نیز معروف است که جشن زمستان در 21 دسامبر - آخرین شب پاییز و طولانی ترین شب در تمام سال است. شب چله در واقع همان شب یلدا است. زیرا از صبح روز بعد چله بزرگ زمستان آغاز می شود. پارسیان در تاریخ خود دو چله بزرگ داشته اند.
اولی مربوط به تابستان و آخری مربوط به زمان زمستان است. دومی که درست بعد از شب یلدا شروع می شود ، در واقع آغاز زمستان است و سرما در این فصل از سال شدیدتر است. شب یلدا این جشن در بسیاری از کشورهای همسایه ایران برگزار می شود. در واقع، علاوه بر ایران، در افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان و ارمنستان جشن گرفته می شود.
آتش: در گذشته همه اعضای خانواده دور آتش می نشستند اما امروزه دور یک بخاری یا آتشدان جمع می شوند. آتش از گذشته نماد خورشید بوده و برای احترام به خورشید آتش می افروزند. برخی دیگر بر این باورند که مردم برای از بین بردن فال بد و نیروهای تاریک آتش زده اند.
حافظ و شاهنامه خوانی: خانواده نیز سطرهایی از دفتر شعر حافظ را می خوانند و به طور تصادفی یک شعر را انتخاب می کنند و شاعر را تفسیر می کنند. بخش اجتناب ناپذیر جشن شب یلدا در ایران، شاهنامه خوانی است(خواندن کتاب پادشاهان). اما متاسفانه این سنت رو به زوال است.
قصه گویی و شعرخوانی: یکی دیگر از سنت های شب یلدا است. نوعی شعرخوانی یا روایت داستان است و همه خانواده دور هم جمع می‌شدند و بزرگ‌ترین عضو برای سایر اعضا قصه می‌گفت تا آنها را سرگرم کند.
مردم این کشورها شب یلدا را با سنت های مشابه یا مشابه جشن می گیرند . ایرانیان باستان یا ایرانیان معتقد بودند که نیروهای شیطانی در این آخرین شب سال قدرتمند و غالب هستند و فردای آن طولانی ترین شب سال متعلق به ایزد خرد، اهورا مزدا است. در واقع سعدی شاعر پرآوازه فارسی زبان در کتاب خود نوشته است: «تا شب یلدا نرود صبح واقعی فرا نمی‌رسد ».
شاهنامه خوانی و فال حافظ در شب های یلدا یکی دیگر از سرگرمی های ایرانیان می باشد و از دیرباز مرسوم بوده است چنانچه برای تفآل زدن به حافظ مخاطب مورد نظر نیت می کند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او می خواهد این جمله را با خود تکرار کند:ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…و سپس دیوان را باز کرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفآل می باشد اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود.
پس از اینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر می کنند .چنانچه فال با محتوای مثبت از آب در آمد یعنی فال خوب است اما اگر منفی بود یعنی بد است البته نا گفته نماند تمامی غزلیات حافظ محتوایی روحیه بخش و عاشقانه دارند.
و همچنین شاهنامه خوانی جزء جدایی ناپذیرترین برنامه های شب یلدا می باشد که از دیرباز رایج می بوده است شاهنامه ها اگر با شیوه نقالی خوانده شود جذابیتش صد چندان می شود . شانس بزرگی هست که در خانواده تان چنین شخصی را داشته باشید.
سفره شب یلدای ایرانی با میوه ها و غذاهای مختلف و رنگارنگ، هدایا، کتاب شعر معمولاً دیوان حافظ و غیره تزیین شده است. میوه هایی که در این شب طولانی مصرف می شود معمولاً هندوانه، میوه های خشک مانند پسته، زردآلو خشک، انار، پرتقال و بسیاری از انواع میوه های خوراکی برای پذیرایی از حاضران در این جلسه است.
یکی از جالب ترین سنت های جشن شب یلدا در ایران سفره آن و غذاهایی است که خانواده های ایرانی در این شب می خورند. میز آن شامل میوه های مخصوص، آجیل و سایر انواع میوه های خشک است. میوه ها جزء جدایی ناپذیر سفره یلدا هستند. در این میز نقش اصلی روی میوه های قرمز رنگ است و رنگ قرمز آنها نماد خورشید است.
انار نماد فراوانی و باروری استدر فرهنگ‌های مختلف، نماد فراوانی، برکت و زندگی است. انار در فرهنگ ایرانی هم جایگاه خاصی دارد. انار معمولا در سفره شب چله حضور دارد، گذشتگان این میوه را سمبل باروری می‌دانستند و همچنین شادی و برکت را از دانه‌های زیاد آن برداشت می‌کردند. از گذشته تا به امروز برای بسیاری از مشکلات مانند کم‌خونی، انار توصیه می‌شود.
هندوانه میوه بعدی شب یلدا است. زیرا هم نماد خورشید و هم یادآور فصل گرماست.بر اساس باورگذشتگان خوردن هندوانه به عنوان یک میوه تابستانی، در شب چله، باعث در امان ماندن از سرما و بیماری در طول زمستان می‌شود.
آجیل شب یلدا یا آجیل مشکل‌گشا یکی از سنت‌های ایرانیان است که در مجالس خاص و پذیرایی‌های خود از آن استفاده می‌کنند.
به این دلیل به آن آجیل مشکل‌گشا می‌گویند که برخی معتقدند با نذر و یا خوردن این آجیل گره از مشکلات باز می‌شود و شخص به آرزوی خود می‌رسد.
بسته به هر شهر و فرهنگ ترکیبات آجیل متفاوت است ولی معمولا متشکل از کشمش، پسته، بادام، فندق و گردو است. ولی بسیاری از مردم از میوه‌های خشک نیز در آجیل استفاده می‌کنند.
در این سفره میوه های دیگری مانند پرتقال، سیب خرمالو، گلابی نیز وجود دارد. هدایای شب یلدا شامل چند نوع آجیل مانند پسته، گردو و نان قندی که مظهر فراوانی و شیرینی است، پارچه رنگارنگ، لباس زمستانی، کفش و کیف، یک تکه طلا و یک دیوان حافظ که معمولاً به آن می دهند.
دو دلیل عمده برای برگزاری شب یلدا وجود دارد در ایران در میان پارسیان و کشورهای همسایه. اول پیروزی نور و خورشید بر تاریکی و ظلم است. در گذشته مردم از راه کشاورزی و نگهداری حیوانات زندگی می کردند و تاثیرات آب و هوایی برایشان بسیار مهم بود. آنها به دنبال دلایل وقوع پدیده های مختلف بودند. آنها معتقد بودند که شب و روز در یک نزاع ابدی است.
روزهای بلندتر نشان دهنده پیروزی نور و روزهای کوتاهتر نشان دهنده پیروزی تاریکی است. بنابراین، آنها در آخرین روز پاییز که طولانی ترین شب سال است جشن گرفتند. زیرا از روز بعد به تدریج روزها طولانی شد و خدای نور شیطان تاریکی را در اختیار گرفت. دلیل دوم شب ولادت میترا و خورشید و آغاز آفرینش است; میترائیسم پیش از زرتشتی در ایران وجود داشته است.
معتقدان به آیین میترا، شب یلدا را شب تولد الهه مهر یا میترا می دانستند. در این شب طولانی و سرد، الهه مهر در غاری گود و کم عمق ظاهر می شود و خورشید را هدیه می آورد.
