خیام نیشابوری نابغه تمدن اسلامی

غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری
محل تولد: نیشابور |محل زندگی: نیشابور
وفات:  ۴۳۹ هجری قمری
شهرت: همه چیزدان، فیلسوف،حکیم، حجّةالحق، امام عصر

عُمَر خیام نیشابوری نه تنها ریاضی دان فوق العاده ای بود بلکه در ستاره شناسی هم روی دست نداشت!او یک همه چیزدان و جامع العلوم  بود، او تقویم های ایرانی را اصلاح کرد. به طوری که از تقویم میلادی خیلی دقیق تر بود. به این‌تقویم، تقویم جلالی می‌گویند. او ترازویی اختراع کرد و نام آن را قسطاس المستقیم گذاشت. این ترازو می توانست وزن یک‌حبه انگور تا وزن اجسام خیلی سنگین را اندازه گیری کند. اینها گوشه ای از فعالیت های علمی خیام است،اشعاری هم به ایشان به نام رباعیات خیام وجود دارد که به چندین زبان دنیا ترجمه شده اند.

یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی بود، دانست,در تقویم جلالی، سال شمسی تقریباً برابر با ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۵ ثانیه است. سال دوازده ماه دارد ۶ ماه نخست هر ماه ۳۱ روز و ۵ ماه بعد هر ماه ۳۰ روز و ماه آخر ۲۹ روز است هر چهارسال، یکسال را کبیسه می خوانند که ماه آخر آن ۳۰ روز است و آن سال ۳۶۶ روز است هر چهار سال، یکسال را کبیسه می خوانند که ماه آخر آن ۳۰ روز است و آن سال ۳۶۶ روز می شود در تقویم جلالی هر پنج هزار سال یک روز اختلاف زمان وجود دارد در صورتیکه در تقویم گریگوری هر ده هزار سال سه روز اشتباه دارد.

خیام اول کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آن‌ها توفیق یافته، و رسالهٔ وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون‌وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آن‌ها در این علم است.

حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم خیامى  در قرنى میزیسته است که ما امروز میتوانیم نام آن قرن را «#قرن_ریاضیات» در ایران بنامیم. در قرن پنجم و اوایل قرن ششم، ریاضیدانان بزرگ در ایران و به ویژه درناحیه خراسان بزرگ میزیسته ‏اند.

ابوالفتح عبدالرحمن منصور #خازنى، ابوالعباس فضل بن محمد #لوکرى، ابوالمظفر #اسفزارى میمون واسطى– که هر سه نفر، با همکارى خیام، رصد ملکشاهى را، در سال ۴۶۷هـ.ق، ‏ترتیب دادند و در اصلاح تقویم کوشیدند و تقویم جلالى را ساختند و نوروز را، که در پانزدهم حوت قرار داشت، به اول‏حمل (فروردین) منتقل نمودند، از ریاضیدانان و منجمان بزرگ این قرن بوده‏ اند.

ابوالحسن على بن زید بیهقى نیز از دیگر علماى علم ریاضى این عصر بوده که کتاب «تتمه صوان‌الحکمه»، «جوامع احکام نجوم» در ۳ مجلد و چندین کتاب دیگر از او است و «تاریخ بیهق» و «امثلة الاعمال النجومیه» را نیز نوشته است. همچنین قطان مروزى، مسعودغزنوى و چندین ریاضیدان دیگر در این قرن و حتى همزمان با زندگى خیام میزیسته ‏اند.

استعداد شگرف خیام سبب شد که وی در زمینه های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله های کوتاهی در زمینه هایی چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نیز بر جای مانده است.

سیارک ۳۰۹۵ عمر خیام"، سه هزار و نود و پنجمین سیارک کشف شده است که به افتخار این ستاره‌شناس ایرانی، به نام "عمر خیام" نام‌گذاری شده است.

ابو الحسن بیهقی مشهور به ابن فندمه رحمه الله (م 565 هــ) ، صاحب تاریخ بیهقی، هم عصر عمر خیام رحمه الله مینویسد:

«قانوندان فیلسوف، عمر بن ابراهیم خیام، حجتِ حق است... از تألیف کردن کتاب و تعلیم خودداری می کرد و جز مختصری در علوم طبیعی و رساله ای پیرامون هستی و تکلیف تألیف ننموده است، و به لغت و فقه و تاریخ نیز آگاه بوده است». و همینطور در علم قرائت قرآن، زبان‌زد عصر خود بوده است.

در وصف عمر خیام آمده است که در آخر عمرش وصیت کرد سپس ایستاد و نماز خواند و چیزی ننوشید و نخورد، و در آخر نماز عشاء سجده کرد و این دعاء را خواند:

«اللهم (إنک) تعلم أنی عرفتک على مبلغ امکانی، فاغفر لی، فإن معرفتی إیاک وسیلتی إلیک‌...»

بار خدایا! براستی تو میدانی که من به اندازه‌ی توانم تو را شناختم، پس مرا ببخش زیرا معرفتم نسبت به تو وسیله ی من به بسوی توست...».

بعد از آن وفات کرد.(۱)

منبع:
 تتمة صوان الحکمة للبیقهی، صص 23 – 24 ؛ وفق مکتبة الشاملة ، الاصدار 47 . 3

دانشنامه خیامی، رحیم رضازاده ملک، (تهران: علم و هنر، چاپ اول، 1377)، صص 18 و 22.

دو ملاحظه مهم

اول : مطابق زندگی نامه خیام، ایشان مسلمان بود و در اواخر عمر خود نیز برای آمرزش گناهان خود از درگاه الله متعال طلب مغفرت می کند لذا نسبت دادن الحاد و یا ناسلمانی به خیام نیشابوری توسط اسلام ستیزان، دروغی بزرگ است.

دوم :  ملی گراییان ایرانی با نگاهی کفتار آمیز و لاشخورانه در تمدن اسلامی به دنبال ‌دزدی و تصاحب نام نباشند. خیام و دیگر دانشمندان مسلمان در بستر تمدن اسلامی ظهور و پروش یافته اند و مختص تمدن اسلامی هستند. 
البته گدایی ملی گرایان ایرانی قابل درک است، باتوجه به آنکه در ایران باستان حتی به اندازه انگشتان دست دانشمندی وجود نداشته است  لاجرم ملی گرایان ایرانی به این نوع دریوزگی روی آورده اند.