قرآن و تاثیرش بر پیشرفت ریاضیات

تاثیر قرآن کریم و احکام اسلامی در پیشرفت ریاضیات

خداوند در قرآن کریم با احکام تقسیم ارثی که در قرآن کریم بیان شده است، مسلمین را محکوم به تحصیل در ریاضیات کرده است، تاریخ علم به ما می‌گوید که یکی از دلایل پیشرفت مسلمانان در ریاضیات، احکام دینی‌ای مانند تقسیم ارث بوده است.

استاد یوسف شاخت متخصص مطالعات اسلامی که ویراستار کتاب میراث اسلام (The Legacy of Islam) منتشر شده توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد بوده است، در این راستا چنین گفته است:

"اگر دقت به خرج دهیم می‌بینیم که اساس پیشرفت علمی در علم ریاضیات نزد مسلمانان با قرآن آغاز می‌شود و آن در حالیست که در قرآن احکام پیچیده تقسیم میراث ذکر شده است."(۱)

اگر به کتب دانشمندان مسلمانی که در زمینه‌های ریاضیاتی کار کرده‌اند بنگریم تأثیر مثبت احکام دینی اسلامی در فعالیت‌های آنان را مشاهده خواهیم کرد. بطور مثال خوارزمی پدر علم جبر ذکر کرده است که یکی از اهداف او از تالیف کتاب مشهور الجبر و المقابله، حل مسائل ارثی موجود در قرآن کریم است.(۲)

او در کتاب عظیم و انقلابی خود یعنی کتاب الجبر و المقابله، همانند یک فقیه ریاضی‌دان به حل جبری مسائل ارثی موجود در قرآن کریم پرداخته است.

او در این کتاب با اشاره به مسائل ارثی متفاوت و با در نظر گرفتن رای امام اعظم ابوحنیفه در این مسائل، به حل آنها میپردازد.(۳)

برپا داشتن احکام دینی‌ای مانند نماز و روزه نیز از انگیزه‌های اصلی تحقیقات ریاضیاتی و نجومی دانشمندان دوران طلایی اسلام بوده است.

کارلو الفونسو نالینو ( ۱۸۷۲ - ۱۹۳۸) خاورشناس و پژوهنده تاریخ علم در كتاب (( تاريخ نجوم اسلامى)) خود در خصوص تاثیر قسمی از آموزه‌های عبادی دین اسلام بر پیشرفت علم اخترشناسی چنین گفته است:

"بر هر مسلمانى واجب بود که اوقات نماز را که به اختلاف مکان و زمان تغییر می‌کرد بشناسد. مسلمان مى‌بايست كه در هنگام نماز رو به جانب قبله كند. پس بايد جهت قبله را بشناسد و اين خود مبتنى بر حل مسئله‌اى از مسائل علم هيئت است و به مثلثات كروى مربوط مى‌شود. نيز چنين است روزه داشتن و روزه گشودن در ماه رمضان كه مسلمانان را به محاسبات فلكى برمى‌انگيزد. اين احكام شرعى درباره‌ی روزه، منجمان مسلمان را بر آن داشته است كه درباره‌ی مسائل دشوار وابسته به رؤيت هلال و احوال شفق به جستجو برخيزند. و به همين جهت در اين باره پيشرفتهايى كردند و محاسبات و روشهاى تازه‌اى آوردند كه در ميان يونانيان و ايرانيان قديم سابقه نداشت."(۴)

پس از ظهور دین اسلام "پژوهش‌های اخترشناختی برای مقاصدی به کار برده می‌شدند که در آن‌ها نتایج باید دقیق می‌بودند، از جمله در تدوین تقویم‌ها، اندازه‌گیری فواصل روی زمین، معلوم ساختن زمان دقیق روز برای ادای نمازهای روزانه و تعیین قبله، جهت مکّه، که نماز گزاران باید رو به آن بایستند و نماز بخوانند."(۵)

"دستورات اسلام برای عبادات روزانه و ماهانه و نیاز به پیدا کردن جهت قبله و جهت ساخت مسجد بدین معنا بود که نیاز فوری به تعیین زمان و مکان با دقت بسیار بالا وجود دارد."(۶)

"عوامل اصلی انگیزنده‌ی در پشت‌سر این کوششهای نجومی مسائل گاه‌شناسی، وقت‌یابی و تقویم بود: نیاز به تشخیص رابطه‌ی میان تقویم قمری و سال شمسی، پیش‌بینی آغاز ماه قمری، و تعیین اوقات نماز همه از جمله‌ی مسائل فوری و مبرمی بودند که حل آنها نیاز به دانستن دقایق نجوم داشت."(۷)

کیلفورد کانر محقق مشهور تاریخ علم نیز در کتاب تاریخ علم مردم خویش به زیبایی عظمت کارهای ریاضیاتی مسلمین را بیان کرده است.

اما میگوید:

«درحالی که یونانی‌ها تقریباً تنها به هندسه چسبیده بودند و حساب را فقط مناسب کارهای حقیر عملی می‌دیدند، ریاضی‌دانان مسلمان شیوه‌ی شمارش موضعی برپایه‌ی ده را از هند وارد کردند و چنان به پردازش آن پرداختند که به فکر یونانی‌ها هم نمی‌رسید.

شواهد آن در زبان‌های اروپایی پیداست: واژه‌های الگوریتم (که در اروپای اوایل عصر جدید معنی ((حساب)) پیدا کرد) و الگبرا هر دو ریشه‌ی عربی دارند.

واژه‌های سینوس (جَیب) و کسینوس (جیب تمام)، که آن‌ها هم برساخته از لغات عربی‌اند، از مشارکت مسلمانان در توسعه‌ی مثلثات گواهی می‌دهند.».(۸)

اهمیت ابداع و توسعه مثلثات توسط مسلمین آنجا به درستی فهمیده می‌شود که بدانیم، کارهای مثلثاتی مسلمین زمینه‌ساز ابداع حسابان بود.

و آنجا بهتر از پیش درک می‌شود که بدانیم ابداع حسابان نقش حیاتی‌ای در ظهور انقلاب علمی و صنعتی در غرب داشت.

از سوی دیگر ارتباط نزدیکی میان ریاضیات و عقلانیت وجود دارد، بطوریکه گفته می‌شود مهارت بیشتر در ریاضیات مساوی است با عقلانیت و تفکر انتقادی بهتر.

حکیم عمر خیامی ریاضیدان و منجم مسلمان نیز به این نکته اشاره می‌کنند، آنجا که در کتاب شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس می‌گویند:

«همانا تحقیق در علوم و تحصیل دانش‌ها با دلیل و برهان حقیقی بر کسانی که طالب نجات و جویای سعادت ابدی باشند، از جمله‌ی فرایض و واجبات است...

فایده‌ی علوم ریاضی این است که موجب ورزیدگی ذهن و تندکردن خاطر شود و نیز نفس را عادت دهد تا از قبول اموری که مقرون به دلیل و برهان نباشد، اجتناب کند.»(۹)

در قرون اولیه و طلایی اسلام ریاضیات جایگاه ویژه‌ای داشته است، از اینجا نیز می‌توان به جایگاه عقلانیت در دین و تمدن اسلامی پی‌برد.

پس دیدیم که خداوند چگونه با ذکر احکام دینی‌ای مانند احکام تقسیم ارث در قرآن کریم، قرآن کریم را زمینه ساز پیشرفت علم ریاضیات کرده است.

منابع:

۱. [کتاب تراث الاسلام، ج2 ، ص173 ، تحت سرپرستی جوزف شاخت، تالیف حسن نافعه و کلیفورد باسورث، ترجمه‌ی حسین مونس، احسان صدقی العمد.]

۲. [نخستین گام‌های جبر، بازنویسی کتاب الجبر و المقابله اثر محمد خوارزمی، تألیف قرن سوم هجری، به کوشش یونس کرامتی.]

۳. [الجبر و المقابله، نوشته‌ی محمد بن موسی خوارزمی ترجمه‌ی حسین خدیوجم، انتشارات اطلاعات، چاپ سوم، سال چاپ ۱۳۶۳]

۴. [کتاب ((تاریخ فلسفه در جهان اسلام)) نوشته‌ی حنا الفاخوری و خلیل الجر، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی ص 364، علم الفلك و تاريخچه ص 142 و 230 و 231 و ترجمه ی فارسى آقاى احمد آرام از اين كتاب به نام تاريخ نجوم اسلامى ص 286 _ 285 و نيز تراث العرب العلمى ص57]

۵. تاریخ علم تبیین جهان هستی، نوشته‌ی استیون واینبرگ، ترجمه‌ی جمیل آریایی، ص ۱۲۲

۶. تاریخچه علم نجوم، مارتین ریس، ترجمه محمد حسین پورعباس و سید امیر سادات موسوی، ص ۲۴

۷. سرآغازهای علم در غرب، دیوید لیندبرگ، ترجمه‌ی فریدون بدره‌ای، ص ۳۵۵

۸. [کیلفورد کانر تاریخنگار علم، تاریخ علم مردم، ترجمه‌ی حسن افشار]

۹. [دو رساله‌ی خیامی، بازنویسی 1- الرسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابلة. 2_ شرح ما أشکل من مصادرات کتاب اقلیدس اثر حکیم عمر خیام نیشابوری(تألیف قرن پنجم هجری) به کوشش سید حجت الحق حسینی ایرانی.]

《لذت داشتن عقاید اسلامی و باورهای تحقیقی را با ما‌ تجربه کنید.》