سد حاشیه ساز/آیا گتوند مقصر است؟

سد حاشیه‌ساز (آیا گتوند مقصر است؟)

با افزایش نارضایتی‌‎ها، کمبود و شوری آب در خوزستان انگشت اتهام به سمت سد گتوند نشانه می‌‌رود. عده‌ای سد را وارد پازل سیاسی خود کرده‌‌ و از شوری آب کارون گلوله‌‌های نمکی‌ای ساخته‌اند برای شلیک به سمت دولت‌های سیاسی قبل! اما تقلیل ماجرا به دعوای سیاسی دو جناح، ممکن است ذهن آدمی را به آدرسی بیراهه ببرد. در نتیجه هر انسان آزاده‌ای با دیدن بی‌آبی و شورآبی، فارغ از هر نگاه و جناح سیاسی، در پی واکاوی ماجرا برانگیخته می‌‌شود.
در روز‌‌های اخیر فضای مجازی جولانگاهی برای تاخ قمت وتاز بی‌پروا به سمت سد گتوند بوده است. گروهی با ساده سازی مسئله، ساخت سد را فاقد پشتوانه‌‍‌‌ی علمی، کار کارشناسی و خیانتی ملی تلقی می‌کردند؛ در نتیجه عطش دانش، نگارنده را به جستجو لابه‌لای کلمات و مقالات در پی یافتن اصل ماجرا واداشت تا مشخص گردد که آیا سد گتوند مقصر اصلی بحران کم آبی و شور آبی خوزستان است یا خیر؟ برای تبیین موضوع شاید بهتر باشد ابتدای امر به تاریخچه‌‌ی ساخت سد رجوع کنیم.
تاریخچه‌ی ساخت سدگتوند:
از دهه 40 شمسی مطالعات پتانسیل‌‌یابی رود کارون به عنوان پر آب‌ترین رود ایران آغاز شد. در سال 68 «مطالعات شناخت» برای پیدا کردن منطقه‌ای مناسب برای احداث سد گتوند توسط دو شرکت مشانیر ایران و کاتیک چین انجام گرفت. پس از بررسی‌های انجام شده، فاز «مطالعات اولیه» در سال 72 توسط شرکت مشانیر و کاتیک با نظارت عالیه‌ی شرکت لامایر آلمان شروع می‌شود و تا سال 76 ادامه پیدا می‌یابد. در طی مطالعات، به سازند‌‌های مختلف از جمله‌ی سازند میشان، آغاجاری، بختیاری و علی‌‌ الخصوص گچساران اشاره می‌نمایند. در نهایت پس از تحقیق بر روی سازند‌های مختلف منطقه و بررسی موقعیت‌های مکانی و جغرافیایی به مختصات کنونی سد گتوند به عنوان منطقه‌ی مناسب برای احداث سد رسیدند.
در اوایل سال 81 مرحله‌ی مطالعاتی به فاز دوم خود وارد می‌شود ولی به علت ناتوانی شرکت مشانیر و کاتیک در یک‌‌جا نمایی جامع طرح، کارفرما دو شرکت مهاب قدس و شرکت کوئینه بلیه فرانسه را جایگزین این دو شرکت می‌کند. در ابتدا این دو شرکت به بازنگری مطالعات اولیه انجام شده پرداختند و به نتیجه‌ی مشترک با شرکت‌های قبلی رسیدند و برای جلوگیری از انحلال سازند گچساران با آب سد که منجر به شوری آب می‌شود راهکار‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت ارائه کردند.
فاز دوم مطالعاتی توسط شرکت مهاب قدس و کوئینه بلیه از سال 83 باری دیگر از سر گرفته‌ می‌شود. این بار دو شرکت به شکل مبسوط به چالش انحلال سازند گچساران با آب پرداختند. در طی مطالعات انجام شده از کارشناسان خبره‌ای از جمله پروفسور میلانویچ، کارشناس برجسته‌‌ در زمینه‌‌ی کارست (از کشور جمهوری چک) نیز استفاده کردند. پروفسور میلانویچ در تحلیل سد گتوند و سازند گچساران می‌گوید که می‌‌توان روند انحلال نمک‌های موجود در سازند گچساران را مدیریت کرد و در عین حال از آب سد بهره‌برداری نمود.
راهکار‌هایی که برای مدیریت انحلال سازند گچساران ارائه دادند با دید‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت سعی در برطرف کردن این چالش داشت. از جمله راهکار‌‌های ارائه شده می‌توان به پوشاندن لنز‌های نمکی با پتوی رسی، آبگیری چند مرحله‌‌ای، پرکردن فروچاله‌ها، برداشت از سطوح و لایه‌های مختلف آب اشاره کرد. در نهایت با توجه رهنمود‌‌های ارائه شده سد گتوند در دو مرحله در سال‌های 90 و 92 آبگیری می‌شود و دومین سد بزرگ کشور بر روی اولین رود پر آب ایران افتتاح می‌گردد.
روند و سیر مطالعاتی بلند مدت برای احداث سد و بررسی جوانب مختلف آن در طی سال‌های 68 الی 92 و از سوی دیگر حضور شرکت‌های ایرانی و بین المللی بحث غیرکارشناسی و خیانت‌بار بودن پروژه‌ِ‌ی مذکور را رد می‌کند. البته این بدان معنا نیست که خطا و اشتباهات انسانی وجود نداشته است بلکه نشان می‌دهد اگر اشتباهی در سیر احداث سد رخ داده باید آن را فارغ از برچسب‌های غیر کارشناسی و غیر علمی بودن مطرح نمود. هم چنین برچسب سازی‌های سیاسی به دولت‌های هاشمی، خاتمی و احمدی‌‌نژاد را نمی‌‌توان با توجه به سیر بلند مدت مطالعاتی احداث سد گتوند توجیه کرد.
تاثیر سد گتوند در بخت شور کارون
بحث جنجال بر انگیز دیگری که مطرح می‌شود رابطه‌ی آب شور کارون و سد گتوند است. مطالعات انجام شده توسط آقای دکتر قمشی (هیئت علمی دانشگاه چمران اهواز) در سال 95 شاید مه شکنی برای خروج از ابهام بحث باشد. ایشان در طی مطالعات خود موضوع را اینگونه شرح می‌‌دهد که آب شور به جهت سنگینی در لایه‌های پایینی سد قرار می‌گیرد و روند انحلال آن با لایه‌‌های آب بالاتر روند کندی دارد. اگر بخواهیم در مورد میزان شوری آب سد گتوند سخن به میان آوریم باید بگوییم که آب در لایه‌ی فوقانی، شوری که بر حسب EC (واحد اندازه گیری هدایت الکتریکی آب که رابطۀ مستقیم با شوری آب دارد) دارد به تقریب معادل 1000 میکروموس و در لایه‌‌های زیرین که در تماس با کف سد و سازند‌‌ گچساران می‌باشد معادل 180000 میکروموس (چهار برابر شور‌تر از آب خلیج فارس) محاسبه شده است.

روند اندازه گیری لایه‌ی سطحی آب نشان می‌دهد که EC آب در سال‌های 90 معادل 600میکروموس بوده است و در سال 94 به 1020 میکروموس افزایش یافته است. این نشان می‌دهد که لایه‌ی تحتانی و شور با لایه‌‌های بالاتر انحلال یافته است و آب سطحی را شورتر کرده ولی هم چنان آب سطحی سد گتوند میزان شوری بالایی ندارد.

در ابتدای آبگیری سد تا سال 94 خروجی آب از دریچه‌های پایین‌تر سد انجام می‌گرفت در نتیجه به علت خروج آب با شوری بالاتر، میزان املاح آب کارون افزایش یافت ولی در سال 94 برای حل این مشکل انتقال آب را از دیچه‌‌های بالاتر سد انجام دادند تا شوری آب رود در قسمت پایین دست سد افزایش نیابد. محاسبات انجام شده نشان می‌‌دهد افزایش شوری آب رود کارون تنها 12 درصد به علت سد گتوند می‌باشد.
در نهایت ما نمی‌‌توانیم عامل اصلی شور بختی رود کارون را حداقل در زمان کنونی، سد گتوند بدانیم و برای پیدا کردن مقصر اصلی آب شور کارون باید جای دیگری را جستجو کرد. البته افزایش روند شوری آب سطحی سد ممکن است چالشی برای افزایش املاح در پایین دست سد در سال‌‌های آتی باشد و هم‌چنین احتمال دارد در آینده توربین‌های تولید برق را دچار مشکل کند.
ایستاده در سیل
نباید غافل شد از اینکه یکی از علل اصلی احداث سد جلوگیری از سیلاب‌‌ها و کنترل آب در پشت سد است. ایران کشوری است که 90 درصد آن خشک ونیمه خشک محسوب می‌شود و در عین حال جز کشور‌‌های سیل خیز دنیا به حساب می‌آید. استان خوزستان نیز از این ماجرا مستثنی نشده و در طی تاریخ خود سیل‌های بسیار وحشتناکی را تجربه کرده که خرابی‌‌های بسیاری را بر این استان وارد نمونده است. ‎در فرودین سال 94 سیلی با دبی 6 هزارمتر مکعب در ثانیه بوجود آمد که مدل سازی‌های انجام شده نشان می‌دهد که اگر این حجم از آب وارد اهواز می‌‌گشت، شهر در زیر آب غرق می‌شد ولی وجود سد گتوند به مانند ناجی‌ای مانع ورود سیل به اهواز شد و جان هزاران نفر را نجات داد.
در پایان باید عرض کنم که نگاه صفر و صدی یا نگاه متعصبانه به پدیده‌‌ها و رویداد‌ها غالبا ما را از رسیدن به جواب درست منع می‌دارد. سد گتوند مانند هر پروژه و طرح عمرانی مرتبط با محیط زیست دارای فواید و معایبی است که باید در کنار هم بررسی گردد. این طرح با وجود مشکلات مهمی که دارد در شرایط فعلی مقصر شوری آب کارون نیست و حتی سد گتوند مواهبی ارزنده‌ای از قیبل جلوگیری از سیل، تولید برق، تامین آب شرب و کشاورزی را به مردم هدیه داده است.

محل انتشار : خبرگزاری فارس

https://www.google.com/amp/s/www.farsnews.ir/amp/14000509000289

منابع:
http://mahabghodss.net/ExternalSites/new/proj_gotvand.aspx
http://www.sabainfo.ir/fa/news/130970
مقاله‌ی درس‌‌هایی که باید از سرنوشت گتوند آموخت نویسنده مهدی قمشی