مفعول ریشه عربی داشته و به معنی انجام شده است. مفعول به چیز یا کسی اشاره دارد که فعل روی آن اثر کرده باشد. در قواعد زبان فارسی نیز مفعول، یک اسم یا یک گروه اسمی است که فعل روی آن عمل می‌کند و جمله را معنادار می‌سازد. مثال:
شقایق غذا را خورد.
معصومه آب را نوشید.
محدثه دیوار را نقاشی کرد.
مطمئنا می‌دانید که هر جمله از دو قسمت نهاد و گزاره تشکیل شده است. بخش اصلی نهاد، گاهی فاعل و بخش اصلی گزاره، همواره فعل است. همچنین می‌دانیم که فاعل کسی است که فعل را انجام می‌دهد؛ همچون ناهید در جمله زید:
ناهید آمد.
جمله بالا معنی کاملی دارد و نیازی به هیچ کلمه دیگری ندارد تا مفهوم را به مخاطب برساند. اما گاهی جمله معنی کامل ندارد و شنونده منتظر است تا اطلاعات بیشتری بگیرد، مثلا به جمله زیر نگاه کنید:
به تو تقدیم می‌کنم که یک هیچوقت مرا به فراموش نکنی.
در جمله بالا، شاید بپرسید که چه چیزی را تقدیم می‌کند؟ پس جمله کامل نیست و فعل از فاعل گذشته و روی کسی یا چیز دیگری هم اثر گذاشته است. این کس یا چیز را مفعول می‌گوییم. جمله زیر را ببینید:
این شال را به تو تقدیم می‌کنم که یک هیچوقت مرا به فراموش نکنی.
نکته: ممکن است تا اینجا متوجه شده باشید که مفعول معمولا در جمله‌هایی استفاده می‌شود که فعل متعدی دارند.
همچنین میتوانید مقالات زیر را بخوانید:
صفت فاعلی چیست و نحوه ساخت در آن در زبان فارسی
مفعول، اکثر مواقع در جمله بعد از نهاد و قبل از فعل می آید. اسم، ضمیر شخصی یا ضمیر اشاره نیز می تواند مفعول باشد:
اسم: معلم نازنین را تنبیه کرد.
ضمیر شخصی: پدر او را سرزنش کرد.
ضمیر اشاره: دخترها آن را بردند.
نکته: شاید خوب باشد که در این قسمت، به محل درست قرار گرفتن را در جمله هم بپردازیم. وقتی جمله‌ای متعدی را می‌نویسید سعی کنید که حرف را (نشانه مفعول) بدون فاصله بعد از مفعول بیاورید. به مثال زیر توجه کنید:
صحیح: من خودکاری که از بابک گرفتم را به او برگرداندم.
غلط: من خودکاری را که از بابک گرفتم، به او برگرداندم.
در جملات بالا «خودکاری» مفعول بوده و باید بعد از آن کلمه «را» بیاورید.
ورش تشخیص مفعول
برای شناسایی مفعول در جمله، علاوه بر دقت به وجود حرف اضافه «را»، میتوانید از سوالی با فرمول زیر استفاده کنید:
«چه چیزی» یا «چه کسی» + «را» + «فعل» = «مفعول»
چرا با گوجه و خیار همچون دوستانت صحبت می‌کنی؟ آیا آنها زبان تو را می‌دانند؟
برای شناسایی مفعول این جمله می‌پرسیم که:
سوال: چه چیزی را می‌دانند؟
جواب: زبان تو را
همانطور که دیدی زبان تو مفعول است.
نکته: در برخی از موارد مفعول در جمله وابسته آمده که در این حالت سوال را از جمله اصلی می‌پرسیم، مثال:
گفتم ای شاه امانم بده.
می‌پرسیم: چه چیزی را گفتم؟ = ای شاه امانم بده.
۱. نه، همه جمله‌ها به مفعول نیاز ندارند. فقط فعل‌های گذرا (متعدی) که معنی آنها به تنهایی ناتمام است، به مفعول احتیاج دارند. مثلاً در جمله «احمد کتاب را آورد»، فعل «آورد» گذرا است و به مفعول «کتاب» نیاز دارد. اما در جمله «احمد رفت»، فعل «رفت» ناگذر (لازم) است و به مفعول احتیاجی ندارد.
۲. جای مفعول در جمله معمولا بعد از فعل است. مثلاً در جمله «احمد کتاب را آورد»، مفعول «کتاب» بعد از فعل «آورد» قرار گرفته است. اما گاهی مفعول می‌تواند قبل از فعل هم بیاید. مثلاً در جمله «کتاب را احمد آورد»، مفعول «کتاب» قبل از فعل «آورد» آمده است. این حالت برای تاکید بر مفعول است.
۳. برای تشخیص مفعول در جمله، ابتدا فعل جمله را پیدا کنید و از فعل سوال «چه کسی را؟» و «چه چیز را؟» بپرسید. پاسخ همان مفعول است. مثلاً در جمله «احمد کتاب را آورد»، فعل «آورد» است و از آن می‌پرسیم «چه چیز را آورد؟» پاسخ «کتاب را» است که همان مفعول است. همچنین مفعول معمولا با نشانه مفعولی یا «را» همراه است.
بله، مفعول می‌تواند از جمله حذف شود، اما باید دقت کنیم که حذف مفعول باعث ناقص شدن معنی جمله نشود. مثلاً در جمله «احمد کتاب را آورد»، می‌توانیم مفعول «کتاب را» را حذف کنیم و بگوییم «احمد آورد»، اما این جمله معنی کاملی ندارد و مخاطب می‌خواهد بداند «احمد چه چیزی را آورد؟» بنابراین حذف مفعول باید در شرایطی باشد که مفعول از قبل مشخص باشد یا از روی بافت قابل حدس باشد.
