لیبرالیسم یک ایدئولوژی سیاسی است که در سده بیستم میلادی در ایران شکل گرفت. لیبرال‌های ایرانی به دنبال آزادی فردی، حقوق مدنی، دموکراسی، حکومت قانون و بازار آزاد هستند. لیبرالیسم در ایران در دوره‌های مختلف تاریخ با چالش‌ها و فرصت‌های مختلف روبرو شده است. یکی از دوره‌های حساس و تاثیرگذار در تاریخ لیبرالیسم در ایران، دوره نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق است. مصدق یک سیاستمدار برجسته و پرافتخار در تاریخ ایران است که با رهبری جبهه ملی و ملی‌کردن صنعت نفت، به عنوان چهره‌ای ناسیونالیست و استقلال‌طلب شناخته شده است. اما آیا مصدق لیبرال هم بود؟ آیا او در رابطه با حقوق فردی، حکومت قانون، دموکراسی و بازار آزاد نظرات لیبرالانه‌ای داشت؟ آیا او در عمل به این نظرات پایبند بود؟
این سؤال به خصوص در سال‌های اخیر بازتاب زیادی در رسانه‌ها و فضای مجازی پیدا کرده است. برخی از لیبرال‌های ایرانی، مصدق را به عنوان چهره‌ای لیبرال و الگو قلمداد کرده‌اند. برخی دیگر، مصدق را به عنوان چهره‌ای غیرلیبرال و حتی خطرناک برای لیبرال‌گرایان تحلیل کرده‌اند. بعضاً این بحث‌ها به جدل و تعصب منجر شده و باعث شده است که نگاه عقلانی و منصفانه به تاریخ و شخص مصدق کم شود.
در این مقاله، قصد داریم با بررسی تاریخچه جبهه ملی و احزاب و گروه‌های تشکیل‌دهنده آن، به این نتیجه برسیم که مصدق رهبر جبهه‌ای بود که ناسیونالیسم و استقلال کشور را هدف اصلی خود قرار داده بود و لیبرال نبود. همچنین با مرور رفتار مصدق در برخورد با مجلس و انتخابات، نشان خواهیم داد که مصدق در عمل به اصول دموکراسی و حکومت قانون پایبند نبود و به دنبال تمدید اختیارات ویژه خود بود. در پایان مقاله، فروغی را به عنوان مهمترین سیاستمدار لیبرال ایران در قرن بیستم معرفی خواهیم کرد.
جبهه ملی ایران یک سازمان سیاسی ملی‌گرای، سکولار، دموکرات و جمهوری‌خواه است که در سال ۱۳۲۸ توسط دکتر محمد مصدق و گروهی از نخبگان، روشنفکران و سیاستمداران ایرانی بنیان‌گذاری شد1جبهه ملی با شعار ملی‌شدن صنعت نفت و برقراری حاکمیت ملی، به عنوان یک جنبش مردمی و مقاومتی در برابر استعمار خارجی و فئودالیسم داخلی شکل گرفت2
جبهه ملی در طول تاریخ خود، چندین بار با تغییرات ساختاری، انشعابات و احزاب جدا شده روبرو شده است. در اینجا به برخی از این تغییرات و احزاب تشکیل‌دهنده جبهه ملی اشاره می‌کنیم:
جبهه ملی ایران یک ائتلاف سیاسی بود که در سال ۱۳۲۸ شمسی توسط دکتر محمد مصدق بنا نهاده شد. هدف اصلی جبهه ملی، ملی‌کردن صنعت نفت و خاتمه دادن به تحت‌نفوذ بودن ایران به قدرت‌های خارجی بود. جبهه ملی شامل چند حزب و گروه سیاسی بود که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
•حزب ایران: حزب ایران یک حزب سوسیال‌دموکرات بود که در سال ۱۳۲۶ شمسی توسط علامه سید حسین طباطبایی تأسیس شد. این حزب به دنبال استقرار جامعۀ سوسیال‌دموکرات در ایران بود و با نظام پادشاهی، فئودالیسم، سرمایۀ خارجی و استعمار مخالفت داشت. حزب ایران در جبهه ملی نقش فعال و تأثیرگذار داشت و برخی از رهبران آن همچون علامه طباطبایی، علامه سید محمد رضا شیرازی، علامه سید حسین فاطمی، علامه سید عباس آخوندزادگان، علامه سید علیرضا آوینی، علامه سید علیرضا شفق، علامه سید حسین کاظرون، علامه سید حسین رضایان، علامه سید حسین صادق، علامه سید حسین قائم‌پناه، علامه سید علیرضا آوینی
مصدق در هشت دوره از مجلس شورای ملی به عنوان نماینده حضور داشت.او در دوره‌های اول، پنجم، ششم، چهاردهم و شانزدهم از تهران، در دوره‌های سوم و چهارم از اصفهان و در دورهٔ دوازدهم از فارس نماینده بود1مصدق در مجلس به عنوان یک سخنگوی برجسته و یک نقاد تند شناخته شد. او در برابر قدرت‌های خارجی، حکومت پادشاهی، فئودالیسم و استعمار موضع‌گیری کرد و به دفاع از حقوق ملت پرداخت2
مصدق در دورهٔ چهاردهم مجلس، رهبر اقلیت مجلس شد و با رئیس مجلس سید محمدصادق طباطبایی رقابت کرد. او در این دوره، طرح تحریم امتیاز نفت را به تصویب رساند و با کابینه‌های مختلف بحث و جدل کرد3مصدق همچنین با طرح تمدید مجلس مخالفت کرد و آن را خلاف قانون اساسی دانست4
مصدق در دورهٔ شانزدهم مجلس، با حصول ۳۰٬۷۳۸ رأی به عنوان نمایندهٔ اول تهران برگزیده شد5او در این دوره، با پشتیبانی جبهه ملی به نخست‌وزیری رسید و با شعار ملی‌کردن صنعت نفت، حکومت خود را آغاز کرد. مصدق در عین حال با بحران‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی روبرو شد. او با شاه، مجلس، قدرت‌های خارجی، حزب توده و بعضی از هم‌پیمانان جبهه ملی درگیر شد.
مصدق در سال ۱۳۳۲ با کودتای ۲۸ مرداد سقوط کرد و به زندان فرستاده شد. پس از سال‌ها حبس و نظارت، در سال ۱۳۴۵ در خانۀ خود درروستای احمدآباد فوت کرد.
با توجه به بررسی‌های فوق، می‌توان گفت که مصدق لیبرال نبود. او چنانچه خودش هم اعلام کرده بود، یک ناسیونالیست بود که به دنبال استقلال کشور و ملی‌کردن صنعت نفت بود. او در رابطه با حقوق فردی، حکومت قانون، دموکراسی و بازار آزاد نظرات مشخص و ثابتی نداشت و بسته به شرایط و منافع خود، موضع‌گیری می‌کرد. او در عمل هم به این نظرات پایبند نبود و گاهی با استفاده از اختیارات ویژه، قانون را نادیده می‌گرفت و با مخالفان خود برخورد می‌کرد.
اگر بخواهیم یک سیاستمدار لیبرال را در تاریخ ایران معرفی کنیم، باید به فروغی اشاره کنیم. فروغی یک سیاستمدار، روزنامه‌نگار، تاریخ‌نگار و دانشمند بود که در سال ۱۲۹۰ در تبریز به دنیا آمد. او در سال ۱۳۰۲ به عضویت مجلس شورای ملی درآمد و در سال ۱۳۰۵ به عنوان وزیر خارجه به کابینهٔ مصدق پیوست. او یک لیبرال متعصب بود که به دنبال آزادی فردی، حقوق مدنی، دموکراسی، حکومت قانون و بازار آزاد بود. او با مصدق در بسیاری از مسائل اختلاف داشت و در نهایت از کابینهٔ او استعفا داد.
فروغی پس از کودتای ۲۸ مرداد به زندان فرستاده شد و در سال ۱۳۳۵ در زندان قتل عام شد. او به عنوان چهره‌ای لیبرال و الگو در تاریخ ایران شناخته می‌شود.
1: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D9%85%D8%B5%D8%AF%D9%82
2: https://www.daneshchi.ir/%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af-%d9%85%d8%b5%d8%af%d9%82/
3: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%87%D9%85_%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3_%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D9%84%DB%8C
4: همان منبع.
5: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D9%85%D8%B5%D8%AF%D9%82
6: همان منبع.
7: همان منبع.
8: همان منبع.
9: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B5%D8%B7%D9%81%E2%80%8C%E2%80%8C%E2%80%A0%E2%A0%A0%E2%A0%A0%E2%A0%A0%E2%A0%A0%E2%A0
