برای فهم نسبت داستان و تاریخ، باید موضوعات بسیاری باهم سنجید؛ اینکه هر دو شروعی دارند، فاعلی در کار است، رویدادهایی رقم خورده، بسترهایی شکل گرفته، زمان چه نقشی بازی می‌کند، طرحی در جریان است، زاویه دید نویسنده و مورخ با هم چه تفاوتی دارند، تعهد نویسنده به حقیقت و تلاش مورخ برای کشف آن چه جایگاهی دارد و در نهایت «پایان».
امّا پیش از بررسی این موضوعات، باید این پرسش را مطرح کرد که آیا تاریخ روایت است؟ یا اینکه، آیا می‌شود تاریخ را به کلی از داستان جدا کرد؟
دو دیدگاه کلی دراین‌باره مطرح است؛ نخست آنی که تاریخ را کاملاً غیرروایی می‌داند و دیگر آنی که، تاریخ را چیزی جز روایت نمی‌بیند.
تاریخ غیرروایی می‌شود «وقایع نگاری»؛ یعنی اینکه رویدادها را بر حسب زمان و مکان و عاملان آنها ثبت و ضبط کنیم، بی‌آنکه بخواهیم از روابط علّی و معلولی و سبب و مسببی آنها مطلع شویم. فقط می‌خواهیم بدانیم مثلاً «در سال 616 چنگیزخان مغول به ایران حمله کرد» نقطه و تمام.
امّا تاریخ روایی ماجرایش کمی متفاوت می‌شود و پرسش برانگیز؛ اینکه این روایی بودن از کجا می‌آید؛ از خود تاریخ یا از مورخ؟
برخی می‌گویند همین که شما بگویید چه اتفاقی افتاده، یک داستان گفته‌اید؛ این جمله که «در سال 616 ه.ق چنگیزخان مغول به ایران حمله کرد»، خودش داستانی است. پس تاریخ سرشار از داستان‌هایی است که مورخ آنها را کشف و برای ما نقل می‌کند.
برخی نیز تاریخ را فاقد طرح یا داستانی می‌دانند که باید کشف شود، بلکه این طرح را به مورخان نسبت می‌دهند؛ مورخانی که مسیری را در نگارش تاریخ آغاز می‌کنند و به تناسب طرحی که دارند در سرراه رسیدن به حقیقت، رویدادها را دست‌چین می‌کنند و در پایان، چیزی «فهمیدنی» را به ما تحویل می‌دهند. یا چون پرندگان برفراز دشت بی‌پایان گذشته در پروازند و عقاب‌وار طرحِ کلیِ گذشته را به دست می‌آورند و در نهایت هم به ما داستان تحویل می‌دهند هم الگویی تعمیمی برای رویدادهای دیگر تاریخ.
در نهایت دیدگاه سومی در کار است که برای تاریخ، قالب داستانی قایل نیست و اینکه نمی‌توان درون آن انبوهی از داستان‌ها را یافت و فقط به نثر درشان آورد. روایت تاریخی، رونوشتی از تاریخ نیست بلکه ساختی «زبانی» است که ادبیات در شکل‌گیری آنها نقشی به سزا دارد. در حقیقت مورخ، داستان‌گویی است که از عناصری که گذشته در اختیارش می‌گذارد و او به سلیقه خود آنها را سرهم می‌کند، برای ما «تاریخ» میسازد.
#تاریخ_بدانیم #تاریخ #تاریخ_ایران #مورخ
