از جنگ‌های ایران و روم تا برآمدن هویت عربی

گزارشی از کتاب:

In God’s Path The Arab Conquests and the Creation of an Islamic Empire

Robert G. Hoyland

این کتاب با نام فی سبیل الله به قلم سامان سیدی ترجمه و توسط انتشارات ندای تاریخ منتشر شده است

در آستانه ظهور اسلام، جهان باستان درگیر کشمکش‌های فرساینده میان دو قدرت بزرگ، ایران و روم، بود. این دو امپراتوری سال‌ها در جنگ‌های طولانی و بی‌پایان با یکدیگر به سر می‌بردند و همین درگیری‌ها توان و منابعشان را به شدت فرسوده کرده بود. در چنین فضایی، مسیحیت به‌سرعت گسترش یافت و با سیاست‌های امپراتوری روم درهم تنید. نفوذ این دین حتی به شبه‌جزیره عربستان رسید و برخی از قبایل شمالی و جنوبی عرب به آن گرویدند، که خود نشانه‌ای از پیوند روزافزون عربستان با تحولات جهانی بود.

در حاشیه این امپراتوری‌ها، دولت‌های کوچک عربی شکل گرفتند (غسانیان در همسایگی روم و لخمیان در همسایگی ایران). این دولت‌ها گاه متحد قدرت‌های بزرگ بودند و گاه به‌عنوان نیروهای نظامی مستقل عمل می‌کردند. با بهره‌گیری از حمایت ایران یا روم، به تدریج رشد کردند و هویت سیاسی و نظامی خود را یافتند. این روند همزمان با نوعی هویت‌جویی عربی در میان قبایل و دولت‌های عربی بود؛ هویتی که بر وابستگی سرزمینی به عربستان و تقویت زبان و فرهنگ عربی تأکید داشت. این جریان با ظهور اسلام و نزول قرآن به زبان عربی به اوج رسید و به نیرویی هویت‌ساز بدل شد که بعدها در قالب فتوحات اسلامی تجلی یافت. نویسنده کتاب In God’s Path بر همین پیوند میان هویت عربی و فتوحات تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که فتوحات اسلامی تنها یک حرکت نظامی نبود، بلکه بر بستر یک هویت تازه شکل گرفت.

بحران‌های زیست‌محیطی و فشار قبایل

از سوی دیگر، جهان متمدن ـ شامل ایران، روم و چین ـ همواره تحت فشار قبایل بدوی پیرامونی قرار داشت. ترک‌ها، هون‌ها، آوارها و سپس عرب‌های شبه‌جزیره، موج‌های مهاجرت و حمله را به سوی سرزمین‌های متمدن روانه می‌کردند. این فشارها در شرایطی شدت گرفت که اقتصاد جهانی رو به افول بود؛ تغییرات آب‌وهوایی کشاورزی را آسیب زده بود، طاعون جمعیت را کاهش داده بود و رقابت بر سر منابع زیستی به درگیری‌های تازه دامن می‌زد. در واقع، بحران‌های زیست‌محیطی و اقتصادی، همان‌قدر که بر زندگی روزمره مردم اثر گذاشتند، مسیر تاریخ سیاسی جهان را نیز تغییر دادند.

در چنین وضعیتی، جنگ‌های فرساینده ایران و روم آنان را از درون تهی کرد. هنگامی که قبایل عرب به مرزهایشان هجوم آوردند، توان مقاومت چندانی باقی نمانده بود. با این حال، ضربه‌ای که ایران دریافت کرد شدیدتر بود؛ زیرا برخلاف روم که پایتخت‌ مستحکم با مرزهای دریایی داشت و توانست ساختار سیاسی خود را حفظ کنند، ایران در برابر این فشارها آسیب‌پذیرتر بود چون پاییتختش در مدائن در نخستین حملات عرب‌ها فروریخت.