سبز: نماد خرمی و دوستی
سفید: صلح و دوستی
قرمز: نشان خون شهیدان
در زمان سلسله هخامنشیان، یک پرنده شکاری روی پرچم بود.که اغلب افراد این پرنده را، پرنده شهباز میدانند. شهباز پرنده ای شکاری است که در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه ای دارد. شاعران زیادی از جمله خاقانی، لاهوری، اقبال، هاتف و… در شعرهای خود به این پرنده اشاره کرده اند.
دلیل وجود تصویر این پرنده بر روی پرچم ایرانیان در زمان فرزندان هخامنش را مربوط به افسانهای میدانند که در آن پرنده شهباز، ناجی آریاییها شده و آنان را به سمت ایران راهنمایی میکند.
در پرچم مذکور، نقش شهباز، با بال و پاهای باز و در زیر خورشید قرار گرفته است.
پس از پیروزی اشکانیان به بیگانگان سلوکی، آنان نیز اقدام به طراحی یک پرچم متفاوت برای خود کردند. به عقیده برخی، پرچمها در زمان حکومت اشکانیان از یک شکل واحد برخوردار نبوده اند. بلکه لشگریان آنان در دستههای هزار تایی پرچمهای متفاوتی داشتند. اما در نهایت نظریه محکم تر این است که پرچم واحد کشور و قوم پارت در زمان حکومت بر ایران، پرچم خورشید بوده است.
آرم پرچم ایران از یک خورشید زرد رنگ در میان پارچه ساخته شده بود. همینطور طبق این نظریه، لشکریان پارت در زمان جنگ، پرچمی با نقش اژدها بر روی پارچه ابریشمی را حمل میکردند.
اشاره به درفش کاویانی در اساطیر ایران به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژیدهاک (ضحاک) برمیگردد. در آن هنگام کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیشبند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شوند. سپس کاخ فرمانروای خونخوار را درهمکوبید و فریدون را بر تخت شاهی نشاند.
فریدون نیز پس از آن که فرمان داد تا پاره چرم پیشبند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و در و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواند و بدینسان درفش کاویانی پدید آمد. بعدها نیز هر پادشاهی بدان گوهری میافزود؛ به گونهای که در شب نیز درفش کاویان میدرخشید. درفش کاویان نشان جمشید و نشان فریدون نیز نامیده میشد.
محمد بن جریر طبری در کتاب تاریخ خود به نام «الامم و الملوک» مینویسد، درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده ارش که اگر هر ارش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتیمتر به حساب آوریم، تقریبا پنج متر عرض و هفت متر طول میشود. ابوالحسن مسعودی نیز در «مروج الذهب» به همین موضوع اشاره میکند.
به روایت اغلب کتابهای تاریخی، درفش کاویان زمان ساسانیان از پوست شیر یا پلنگ ساخته شده بود؛ بدون آن که نقش جانوری بر روی آن باشد. هر پادشاهی که به قدرت میرسید، تعدادی جواهر بر آن میافزود. به هنگام حمله اعراب به ایران در جنگی که در اطراف شهر نهاوند درگرفت، درفش کاویان به دست آنان افتاد و چون آن را همراه با فرش مشهور «بهارستان» نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاری گوهرها، درها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشته فضلالله حسینی قزوینی در کتاب المعجم: سپس فرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را سوزانیدند.
پس از حمله ی تازیان به ایران، ایرانیان تا ۲۰۰ سال هیچ پرچمی نداشتند و تنها دو تن از قهرمانان ملی ایرانزمین، یعنی ابومسلم خراسانی و بابک خرمدین، دارای پرچم بودند. ابومسلم پرچمی یک سره سیاهرنگ داشت و بابک سرخرنگ. به همین روی بود که طرفداران این دو را سیاهجامگان و سرخجامگان میخواندند. از آنجایی که علمای اسلام تصویرپردازی و نگارگری را حرام میدانستند تا سالهای طولانی هیچ نقش و نگاری از جانداران بر روی درفشها تصویر نمیشد.
در سال ۲۵۵ خورشیدی (۹۷۹میلادی) که غزنویان با شکست دادن سامانیان تمام امور کشور را به دست گرفتند، سلطان محمود غزنوی برای نخستین بار دستور داد نقش یک ماه را روی پرچم خود که رنگ زمینه آن کاملا سیاه بود، زردوزی کنند. سپس در سال ۴۱۰ خورشیدی (۱۰۳۱ میلادی) سلطان مسعود غزنوی به انگیزه دلبستگی به شکار شیر دستور داد نقش و نگار یک شیر جایگزین ماه شود و از آن پس هیچگاه تصویر شیر از روی پرچم ملی ایران تا انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ برداشته نشد.
افزوده شدن نقش خورشید بر پشت شیر
قدیمیترین پرچم شیر و خورشید دار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) همزمان با دوره تیموریان بازمیگردد. این پرچم در مینیاتوری از شاهنامه شمسالدین کاشانی (یک منظومه از جهانگشایی مغولان) به تصویر کشیده شده است. این مینیاتور که حمله مغولان به حصار شهر نیشابور را نشان میدهد. سربازان را نشان میدهد که پرچمی مزین به نشان شیر و خورشید در کنار پرچمی دیگر مزین به هلال ماه حمل میکنند.
فؤاد کوپریلی در نوشتاری که در مورد پرچم قبایل ترک دارد، در مورد پرچمهای دوره ایلخانان و تیموریان مینویسد:
در نقاشیهای برخی از نسخههای فارسی راجع به تاریخ مغول، پرچمی با زمینه آبی و تصویر گرگ و سایر نقوش مشاهده میشود که اثبات مطابقت آنها با واقعیات تاریخی نیاز به تحقیق دارد. به نوشته حافظ ابرو، امیراحمد خلج پرچم سرخ داشته است. در سپاه از پرچمهایی به رنگهای زرد و قرمز نیز استفاده میشده و روی آنها تصاویر گوناگونی از قبیل اژدها، شیر، قرهقوش (نوعی عقاب) و شیر و خورشید منقوش بوده است. به احتمال زیاد تمغاهای خصوصی نیز روی پرچمها به کار میرفته است. در این دوره به مقامات بلندپایه پرچم و طبل و علَم نظامی (به مغولی: توغ و کورْگه) داده میشده است. ایلخانیان از سویی تحت تأثیر آداب و رسوم کهن مغول - ترک و از سوی دیگر تحت تأثیر غزنویان و سلجوقیان بودند و به ویژه در مظاهر حقوقی و علامات حکومتی از تمدن سلجوقیان متأثر بودند. بر نوک پرچمها، هلال («ماهچه عَلَم») فلزی نصب میشد.
راهبی اسپانیایی که در قرن هشتم در کتابش تصویری از پرچم ایران با زمینه زرد و تمگای (تمغا) چهار گوش قرمز در وسط ارائه میکند که به احتمال زیاد به دوره ایلخانیان تعلق دارد. در نسخهای از شاهنامه نوشته شده در قرن نهم (زمان مغولها) نگارهای به چشم میخورد که پرچمی را با تصویر شیر و خورشید در وسط نمایش میدهد. این پرچم به احتمال زیاد متعلق به ایلخانیان است زیرا این نقش، نقشی رایج روی سکههای ایلخانان بوده است.
فؤاد کوپریلی همچنین میگوید:
تصویر شیر و خورشید در سکههای برخی از فرمانروایان این سلسله (آق قویونلوها) و بعضی سلسلههای دیگر ترک فقط نقشی نجومی است نه مظهر حکومت. با وجود این میتوان حدس زد به منزله نقش نیز در بعضی پرچمها به کار رفته باشد.
با توجه به این پرچم و نمونههای مشابه آن در قرن نهم هجری قمری (پانزده میلادی)، بسیاری از مراجع معتبر مانند دانشنامه بریتانیکا و ایرانیکا زمان اولین مدارک موجود از استفاده شیر و خورشید در پرچمهای ایران را این دوران میدانند.
تنها شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب اول در میان شاهان سلسله صفویان روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشتند. پرچم شاه اسماعیل یک سره سبز رنگ بود و بر بالای آن تصویر ماه قرار داشت. شاه تهماسب نیز چون خود زاده ماه فروردین (برج حمل) بود، دستور داد به جای شیر و خورشید تصویر گوسفند (نماد برج حمل) را هم روی پرچمها و هم بر سکهها ترسیم کنند. پرچم ایران در بقیه دوران حاکمیت صفویان سبز رنگ بود و شیر و خورشید را روی آن زردوزی میکردند. البته موقعیت و طرز قرار گرفتن شیر در همه این پرچمها یکسان نبوده، شیر، گاه نشسته بوده، گاه نیمرخ و گاه رو به سوی بیننده بوده است. در بعضی موارد هم خورشید از شیر جدا بوده و گاه چسبیده به آن. به استناد سیاحتنامه ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی، استفاده از بیرقهای نوکتیز و باریک که روی آن آیهای از قرآن و تصویر شمشیر دو سر حضرت علی (ع) یا شیر خورشید بوده، در دوران صفویان رسم بوده است. به نظر میآید پرچم ایران تا زمان قاجارها، مانند پرچم اعراب، سه گوشه بوده نه چهارگوشه.
پرچم دردوران نادرشاه افشار
نادر که مردی خودساخته بود، توانست با تلاش فراوان ایران را از حکومت ملوکالطوایفی رها ساخته، بار دیگر یکپارچه و متحد کند. سپاه او از سوی جنوب تا دهلی، از شمال تا خوارزم و سمرقند و بخارا و از غرب تا موصل و کرکوک و بغداد و از شرق تا مرز چین پیشروی کرد. در همین دوره بود که تغییراتی در خور در پرچم ملی و نظامی ایران بهوجود آمد. درفش شاهی یا بیرق سلطنتی در دوران نادرشاه از ابریشم سرخ و زرد ساخته میشد و روی آن تصویر شیر و خورشید هم وجود داشت اما درفش ملی ایرانیان در این زمان سه رنگ سبز و سفید و سرخ با شیری در حالت نیمرخ و در حال راه رفتن داشته که خورشیدی نیمه برآمده بر پشت آن بود و در درون دایره خورشید نوشته بود: المک الله.
سپاهیان نادر در تصویری که از جنگ وی با محمد گورکانی، پادشاه هند، کشیده شده است، بیرقی سه گوش با رنگ سفید در دست دارند که در گوشه بالایی آن نواری سبزرنگ و در قسمت پایینی آن نواری سرخ دوخته شده است. شیری با دم برافراشته به صورت نیمرخ در حال راه رفتن است و درون دایره خورشید آن باز هم «المک الله» آمده است. بر این اساس میتوان گفت پرچم سه رنگ عهد نادر مادر پرچم سه رنگ فعلی ایران است زیرا در این زمان بود که برای نخستین بار این سه رنگ بر روی پرچمهای نظامی و ملی آمد؛ هر چند هنوز پرچمها سه گوشه بودند.
در دوران آقامحمدخان قاجار، چند تغییر اساسی در شکل و رنگ پرچم داده شد، یکی این که شکل آن برای نخستین بار از سه گوشه به چهار گوشه تغییر یافت و دوم این که آغامحمدخان به دلیل دشمنی که با نادر داشت، سه رنگ سبز و سفید و سرخ پرچم نادری را برداشت و تنها رنگ سرخ را روی پرچم گذارد. دایره سفید رنگ بزرگی در میان این پرچم بود که در آن تصویر شیر و خورشید به رسم معمول وجود داشت. با این تفاوت بارز که برای نخستین بار شمشیری در دست شیر قرار داده شده بود. در عهد فتحعلی شاه قاجار ایران دارای پرچمی دوگانه شد. یکی پرچمی یکسره سرخ با شیری نشسته و خورشید بر پشت که پرتوهای آن سراسر آن را پوشانده بود.
نکته شگفتیآور این که شیر پرچم زمان صلح شمشیر به دست داشت؛ در حالی که در پرچم عهد جنگ چنین نبود. در زمان فتحعلی شاه بود که استفاده از پرچم سفید رنگ برای مقاصد دیپلماتیک و سیاسی مرسوم شد. در تصویری که یک نقاش روس از ورود سفیر ایران «ابوالحسنخان شیرازی» به دربار تزار روس کشیده، پرچمی سفید رنگ منقوش به شیر و خورشید و شمشیر، پیشاپیش سفیر در حرکت است. سالها بعد امیرکبیر از این ویژگی پرچمهای سهگانه دوره فتحعلی شاه استفاده کرد و طرح پرچم امروزی را ریخت. برای نخستین بار در زمان محمدشاه قاجار (جانشین فتحعلی شاه) تاجی بر بالای خورشید قرار داده شد. در این دوره هم دو درفش یا پرچم به کار میرفته است که بر روی یکی شمشیر دو سر حضرت علی (ع) و بر دیگری شیر و خورشید قرار داشت که پرچم اول درفش شاهی و دومی درفش ملی و نظامی بود.
میرزا تقیخان امیرکبیر، بزرگمرد تاریخ ایران، علاقه ی ویژهای به نادرشاه داشت و به همین دلیل پیوسته به ناصرالدین شاه توصیه میکرد شرح زندگی نادر را بخواند. امیرکبیر همان رنگهای پرچم نادر را پذیرفت اما دستور داد شکل پرچم مستطیل باشد (بر خلاف شکل سه گوشه در عهد نادرشاه) و سراسر زمینه پرچم سفید، با یک نوار سبز به عرض تقریبی ۱۰ سانتیمتر در گوشه بالایی و نواری سرخ رنگ به همان اندازه در قسمت پایین پرچم دوخته شود و نشان شیر و خورشید و شمشیر در میانه پرچم قرار گیرد؛ بدون آن که تاجی بر بالای خورشید گذاشته شود. بدین ترتیب پرچم ایران تقریبا به شکل و فرم پرچم امروزی ایران درآمد.
با پیروزی جنبش مشروطهخواهی در ایران و گردن نهادن مظفرالدین شاه به تشکیل مجلس، نمایندگان مردم در مجلسهای اول و دوم به کار تدوین قانون اساسی و متمم آن پرداختند. در اصل پنجم متمم قانون اساسی آمده بود:
الوان رسمی بیرق ایران، سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است.
کاملاً مشخص است که نمایندگان در تصویب این اصل شتابزده بودهاند زیرا اشارهای به ترتیب قرار گرفتن رنگها، افقی یا عمودی بودن آنها و این که شیر و خورشید بر کدام یک از رنگها قرار گیرد، به میان نیامده بود. همچنین درباره وجود یا نبود شمشیر یا جهت روی شیر ذکری نشده بود. به نظر میرسد بخشی از عجله نمایندگان به دلیل وجود شماری از روحانیون در مجلس بوده که استفاده از تصویر را حرام میدانستند. نمایندگان نواندیش در توجیه رنگهای به کار رفته در پرچم به استدلالات دینی متوسل شدند. بدین ترتیب که میگفتند رنگ سبز، رنگ دلخواه پیامبر اسلام (ع) و رنگ دین است، بنابراین پیشنهاد میشود رنگ سبز در بالای پرچم ملی ایران قرار گیرد. در مورد رنگ سفید نیز به این حقیقت تاریخی استناد شد که رنگ سفید رنگ مورد علاقه زرتشتیان است؛ اقلیت دینی که هزاران سال در ایران به صلح و صفا زندگی کردهاند و این که سفید نماد صلح، آشتی و پاکدامنی است و لازم است در زیر رنگ سبز قرار گیرد. در مورد رنگ سرخ نیز با اشاره به ارزش خون شهید در اسلام، به ویژه امام حسین (ع) و جان باختگان انقلاب مشروطیت، به ضرورت پاسداشت خون شهیدان اشاره شد. وقتی نمایندگان روحانی با این استدلالها مجاب شده بودند و زمینه مساعد شده بود، نواندیشان حاضر در مجلس سخن را به موضوع نشان شیر و خورشید کشاندند و این موضوع را این گونه توجیه کردند که انقلاب مشروطیت در مرداد (سال ۱۲۸۵ هجری شمسی / ۱۹۰۶ میلادی) به پیروزی رسید؛ یعنی در برج اسد (شیر). از سوی دیگر چون اکثر ایرانیان مسلمان شیعه و پیرو علی (ع) هستند و اسدالله از القاب حضرت علی (ع) است، بنابراین شیر هم نشانه مرداد است و هم نشانه امام اول شیعیان. در مورد خورشید نیز چون انقلاب مشروطه در میانه ماه مرداد به پیروزی رسید و خورشید در این ایام در اوج نیرومندی و گرمای خود است، پیشنهاد شد خورشید را نیز بر پشت شیر سوار کنند که این شیر و خورشید هم نشانه علی (ع) باشد هم نشانه ماه مرداد و هم نشانه چهاردهم مرداد، یعنی روز پیروزی مشروطهخواهان و البته وقتی شیر را نشانه پیشوای امام اول علی (ع) بدانیم، لازم است شمشیر ذوالفقار را نیز به دستش بدهیم. بدین ترتیب برای اولین بار پرچم ملی ایران به طور رسمی در قانون اساسی به عنوان نماد استقلال و حاکمیت ملی مطرح شد. در سال ۱۳۳۶ منوچهر اقبال، نخست وزیر وقت، به پیشنهاد هیاتی از نمایندگان وزارت خانههای خارجه، آموزش و پرورش و جنگ طی بخشنامهای ابعاد و جزئیات دیگر پرچم را مشخص کرد. بخشنامه دیگری در سال ۱۳۳۷ در مورد تناسب طول و عرض پرچم صادر و طی آن مقرر شد طول پرچم اندکی بیش از یک برابر و نیم عرضش باشد.
پرچم جمهوری اسلامی از سه رنگ سبز، سفید و سرخ تشکیل میشود و نشانه جمهوری اسلامی (لا اله الا الله) در وسط آن قرار دارد. طراح اصلی پرچم جمهوری اسلامی ایران دکتر حمید ندیمی است. او استاد درس نظریه و روشهای طراحی در رشته معماری دانشگاه شهید بهشتی است و یک کمیسیون نوزده نفره ویژگیهای این پرچم را تعیین کردهاند.
منبع:بیا تور