تقاضای مسکن ناشی از جهشهای بزرگ جمعیتی، مهاجرت گسترده به شهرهای بزگ و فرسودگی و ناپایداری سهم قابلتوجهی از ساختمانهای مسکونی موجود، سبب شدهاست که انبوهسازی مسکن به روش صنعتی بهعنوان یک راهحل کارآمد برای پاسخگویی به این نیاز انباشته در کانون توجه قرار گیرد.
روشهای صنعتیسازی ساختمان علاوه بر مواجهه با چالشهای هزینه و زمان، در کشور زلزلهخیزی مانند ایران با چالش جدیتر «تابآوری در مقابل زلزله» روبرو هستند. اهمیت این موضوع زمانی آشکار میشود که بدانیم بسیاری از روشهای صنعتیسازی مسکن در مناطقی از جهان، نظیر اروپای غربی، توسعه یافتهاند که اساسا خطر زلزله در آنها در پایینترین حد است. ازاینرو، صرف الگوبرداری از تجربیات کشورهای توسعهیافته، پاسخگوی چالشهای پیش رو در صنعتی سازی مسکن در ایران نخواهد بود. با وجود بیش از 5دهه سابقه صنعتیسازی مسکن در کشور، بهدلیل بروز انقطاع در این روند، تعداد انگشتشماری از شرکتهای ساختمانی همچنان قادر به ارائه خدمات جامع طرح و ساخت در زمینه طرح و ساخت مسکن انبوه به روش صنعتی هستند. با این وجود، نقطه امیدوارکننده آنجاست که همین شرکتهای معدود از جمله شرکت کیسون، با وجود تنگناهای اقتصادی و فشارهای ناشی از تحریم به حدی از توانمندی و بلوغ در زمینه طرح و اجرای صنعتی مسکن رسیدهاند، که موفق به صدور خدمات فنی و مهندسی پروژههای عظیم خانهسازی به کشورهای لرزهخیزی همچون ونزوئلا شدهاند.
از میان تجربیات و روشهای آزمودهشده در حوزه صنعتیسازی مسکن، روشهایی که استفاده از بتن مسلح را بهعنوان مصالح عمده مصرفی را شامل میشود، بنا به مزایای متعدد استفاده از این مصالح، نسبت به سایر روش دارای تمایز چشمگیر هستند. وجود ذخایر نامتناهی سنگ آهک در ایران، بهعنوان عنصر پایه تأمین سیمان، توزیع مناسب کارخانههای تولید سیمان در استانها و وفور منابع شن ماسه باعث شدهاست که استفاده از بتن کاهش چشمگیری در هزینه ساختمانها را فرآهم آورد. از سوی دیگر پایایی بتن مسلح در برابر عوامل جوی و حریق و همچنین خواص مکانیکی مکمل بتن و فولاد باعث شدهاست که سازههای بتن مسلح علاوه بر قیمت تمامشده پایینتر، دارای عملکرد مطلوبی در برابر بارهای ثقلی و لرزهای باشند. بنابراین بهعنوان یک قاعده کلی میتوان انتظار داشت که با بیشینهکردن عناصر بتنی ساختمان به نتایج مطلوبتری، هم در زمینه عملکرد ساختمان و هم در هزینههای ساخت رسید.
صنعتیسازی به روش بتن مسلح یکپارچه درجا، بهعنوان یکی از اولین روشهای تأییدشده صنعتیسازی توسط مراجعی نظیر مرکز تحقیقات مسکن، که بر دیوارها و سقفهای بتن مسلح مبتنی است، توانستهاست تا حد موثری اهداف صنعتیسازی ساختمان را برآورده کند. مزیت اصلی این روش، تجمیع چندین فعالیت متوالی شامل اجرای سازه، دیوارچینی و بخشی از کارهای تأسیساتی در یک فعالیت است که در نتیجه آن علاوه بر کاهش هزینهها و زمان اجرا و کنترل تعداد کمتری از فعالیتها میتوان از کیفیت محصول نهایی اطمینان یافت. اگرچه رسیدن به ساختمانی با عملکرد متناسب در مقابل زلزله، حتی در این روش صنعتیسازی، نیازمند حل و اجرای جزئیات پیچیده متعدد است.
درحالحاضر پروژههای ساخت مسکن در جایجای کشور در قالب طرح نهضت ملی در دست اجرا است. بسیاری از این پروژهها بهدلیل خردشدن آن بین مجریان مختلف از مختصات انبوهسازی و صنعتیسازی تا حد زیادی فاصله گرفتهاند. اما در میان آنها پروژه «طرح نهضت ملی شهر اراک»، بهدلیل واگذاری آن به یک مجری حرفهای، شرکت کیسون، بیشترین نزدیکی را به مختصات یک طرح صنعتی با محصول مطلوب دارد. این پروژه که بهدلیل تراکم زیاد واحدها در قالب بلوکهای ساختمانی 15 طبقه بهروش «بتن مسلح یکپارچه درجا» اجرا میشود، بهواسطه توان فنی شرکت سازنده، کلیه ملاحظات طراحی لرزهای ساختمانهایی با این ابعاد را پوشش داده و با وجود صعوبت و پیچیدگی الزامات آخرین ویرایش مبحث نهم مقررات ملی، کلیه ضوابط لازم برای رسیدن به سازهای با سختی جانبی و شکلپذیری مورد نیاز برای استهلاک نیروی زلزله، در طرح و اجرای این پروژه رعایت شده است.
از نکات کلیدی این پروژه، انجام کامل مطالعات پیشازمرحله طراحی بوده است که با پافشاری شرکت مجری با دقت و جامعیت کافی انجام شد. این مطالعات شامل اکتشافات و آزمایشهای زمینشناسی، لرزهشناسی و مکانیک خاک ساختگاه پروژه و انجام مدلسازیها و تحلیلهای سهبعدی سازه و خاک بستر آن تحت انواع بارهای ثقلی و لرزهای بوده است که با نظارت و کنترل سازمان نظام مهندسی استان مرکزی و اداره کل راه و شهرسازی این استان انجام و مورد تأیید قرار گرفته است.
کلام اخر آنکه، رسیدن به راهکار پایدار برای تأمین مسکن مناسب و ایمن مورد نیاز جامعیت روبهرشد ایران و جایگزینی بافتهای ناپایدار شهری و روستایی با آن، نیازمند تدوین درسآموختههای طرحهای ملی گذشته و دردستانجام نظیر طرح مسکن مهر و طرح نهضت ملی مسکن است. بررسی اجمالی این تجربیات نشانگر اهمیت قابلانکار میزان توانمندی فنی و مهندسی شرکتهای انبوهساز و چیرگی آنها به یک روش آزمودهشده صنعتی است.