این مطلب در شماره شصتم ماهنامه اوج (نشریه دانشکده مهندسی هوافضا دانشگاه صنعتی شریف) نیز منتشر شده است.
حدود 60 سال از زمانی که یوری گاگارین[1] به عنوان اولین انسان پا به فضا گذاشت می‌گذرد از آن سال تا به امروز نه تنها افراد بیشتری به فضا رفته‌اند بلکه علم به قدری پیشرفت کرده است که امروزه گردشگری فضایی نیز در آستانه آغازی همگانی است. اگر با همین سرعت پیش برویم تصور سکونتگاه‌های فضایی بر روی ماه و مریخ برای گردشگران فضایی دور از انتظار نیست. برای همین نیز امروزه شرکت‌های مختلفی در سراسر جهان سعی در طراحی سکونتگاه‌هایی بر روی ماه و مریخ دارند. شرکت‌هایی مثل ساگا[2]، تینک اوربیتال[3] و... . معماران فضایی در تلاشند با طراحی ویژه این سکونتگاه‌ها بتوانند امکان سازگاری طولانی مدت انسان را در خارج از زمین فراهم کنند، این سازگاری نه تنها باید بعد فیزیولوژیکی بلکه بعد روانی اجتماعی انسان را نیز در بربگیرد.
در طول تاریخ پروازهای فضایی، طراحی فضاپیماها همگام با پاسخگویی به نیاز سرنشینان پیشرفت کرده است؛ در اولین نسل از اکتشافات فضایی سرنشین‌دار، مجموعه ماموریت‌های آپولو، که فناوری‌های فضایی در مراحل اولیه خود بودند مهم ترین دغدغه حفظ امنیت جانی خدمه از لحظه پرتاب تا نقطه بازگشت به زمین بود و ایمنی در اولویت قرار داشت برای همین توجه به نیازهای روانی اجتماعی در اولویت طراحی فضایی نبود.
بعد از آن با ساخت ایستگاه فضایی بین الملل طراحی فضایی وارد مرحله جدیدی شد چرا که فضانوردان نیازمند فضاها و تجهیزاتی برای انجام تحقیقات خود بودند که طراحی این فضاها ما را وارد گامی جدید در طراحی فضایی کرد.
در ایستگاه فضایی با توجه به اینکه مدت زمان ماموریت‌ها از چند روز به چند ماه افزایش یافت، نگرانی‌هایی برای سطح امنیت روانی اجتماعی خدمه ایجاد شد چرا که کار کردن در محفظه‌ی بسته‌‌ی ایستگاه فضایی نه تنها احساس در انزوا و حبس بودن را در فرد ایجاد می‌کند بلکه دوری از خانواده، نبود امکانات جهت تفریح و... نیز سبب میشود فرد از نظر روانی فشارهای زیادی را تحمل کند. در جهت کاهش فشارهای روانی اجتماعی سعی شد با استفاده از طراحی محیط، فضای بهتری را برای فضانوردان در ایستگاه فضایی ایجاد کنند. یکی از این طرح‌ها پنجره آزمایش یا همان کوپولا[4]معروف است که مشرف بر کره زمین است و نگاه کردن به زمین از آن پنجره احساس خوبی را در فضانوردان به وجود می‌آورد.
با وجود تلاش‌هایی که در جهت بهبود طراحی محیطی ایستگاه فضایی میشود فضانورد کریس هدفیلد[5]فضای داخل ماژول های ایستگاه فضایی بین الملل را به بیمارستان تشبیه کرده است.
سه اولویتی که در طراحی فضایی مورد توجه قرار می‌گیرد از این قرار است:
با این وجود طراحی برای سکونتگاه‌های فضایی متفاوت از طراحی برای ماموریت‌های فضایی است چرا که در صورت سکونت بر خلاف ماموریت‌ها ما در طولانی مدت باید در فضا بمانیم و همین سبب میشود که نیازهای روانی اجتماعی را همانند نیازهای فیزیولوژیکی در اولویت قرار دهیم.
همینطور این را باید به یاد داشت افرادی که به فضا می‌روند شرایط کاملا متفاوتی نسبت به فضانوردان دارند. آنها آستانه تحمل کمتری نسبت به فصانوردان دارند پس امکان اینکه در صورت ورود به فضا از نظر روانی آسیب بیشتری ببینند بسیار بیشتر است.
در آخر به این نکته مهم باید اشاره کرد که یکی از مشکلاتی که بر سر راه معماران فضاییست این است که آنها باید برای اینکه محیطی با سازگاری مناسب طراحی کنند نیازمند توجه به مسائل روانی اجتماعی هستند اما متاسفانه بعد روانی اجتماعی، بعدی ذهنی است و رسیدن به معیاری یکسان و همگانی برای آن دشوار است. به طور مثال می‌توان گفت مواردی مانند درصد اکسیژن مورد نیاز در هوا یا میزان فشار هوا نه تنها قابل اندازه گیری هستند بلکه معیاری ثابت و جهانی دارند و فرد به فرد تغییر نمیکند اما در مقابل مفهوم رفاه و آسایش مفاهیمی ذهنی هستند و نه تنها قابل محاسبه نیستند بلکه فرد به فرد متفاوتند. به طور مثال فضای داخلی که حریم خصوصی کافی را برای یک فرد فراهم می‌کند، ممکن است برای افراد مختلف ناکافی باشد. میزان حفظ حریم شخصی برای احساس راحتی به عوامل مختلفی چون: جنسیت، سن، هنجارهای فرهنگی، فعالیت‌های خاص و ترجیحات شخصی بستگی دارد.
هنگام طراحی سکونتگاه ها ضروری است که هم ویژگی های ذهنی و هم عینی محیط را در نظر بگیریم تا بتوانیم سکونتگاه‌هایی طراحی کنیم که در آن شرایط خاص افراد مختلف در آن علاوه بر رفع نیازهای فیزیولوژیک، احساس امنیت روانی داشته باشند.
امروزه شرکت‌های مختلف سعی در ساخت سکونتگاه‌هایی برای استقرار در ماه و مریخ دارند. آنها در مرحله آزمایش با توجه به شرایط ویژه قطب شمال و جنوب سکونتگاه‌هایشان را در این مناطق برپامی‌کنند. یکی از همین سکونتگاه‌ها، لونارک، که ساخت شرکت ساگا است با الهام از اریگامی ژاپنی برای استقرار در ماه ساخته شده و به مدت دو ماه در گرینلند[7] مستقر شده بود. دو نفر از افرادی که در این سکونتگاه مستقر بودند سعی داشتند که عملکرد آن را بررسی کرده و همچنین اطلاعاتی در رابطه با ابعاد روانی و تاثیر انزوای محیطی بر انسان به دست آورند.
یکی از افراد مستقر در این سکونتگاه گفته است که ما فضانوردان حرفه ای تربیت نشده‌ایم، تحمل ما بسیار کمتر است. بنابراین ما به محیط زندگی بسیار دلپذیرتری نیاز داشتیم. ما می‌خواستیم یک خانه بسازیم، نه صرفا یک ماشین برای زنده ماندن و در لونارک واقعا احساس میکردیم که در خانه هستیم.
در حال حاضر نیز سکونتگاه‌های مختلفی مانند لونارک در دنیا طراحی می‌شوند و مسابقات و سمینارهای جهانی در رابطه با معماری در فضا توسط معماران و مهندسان هوافضا برگزار میشود تا بتوانیم هر چه زودتر فضایی مطلوب را در خارج از زمین برای نسل‌های بعدی فراهم کنیم.
اگرچه هنوز تا سکونت در فضا فاصله زیادی داریم اما از امروز باید آن را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم چرا که علم با سرعت مشخصی حرکت نمیکند و ممکن است آن روز که تورهای اقامت چند روزه بر روی ماه برگزار می‌شوند به ما خیلی نزدیک باشد.
