در دنیای امروز، موضوع حقوق افراد و حمایت از آنان در مقابل هرگونه آسیب، اهمیت زیادی یافته است. یکی از این حقوق که به طور خاص در سال‌های اخیر بیشتر موردتوجه قرار گرفته است، بحث خسارت معنوی است. شاید بسیاری از ما با مفهوم خسارت مادی آشنا باشیم، اما خسارت معنوی چیست و چگونه می‌توان آن را جبران کرد؟ در این مقاله به بررسی جوانب مختلف خسارت معنوی خواهیم پرداخت.
مفهوم خسارت
خسارت به‌طورکلی به هر گونه ضرری که به فرد وارد می‌شود، اعم از مالی یا غیرمالی، اطلاق می‌شود. این ضرر ممکن است ناشی از رفتارهای عمدی یا غیرعمدی باشد که به نحوی حقوق فرد را نقض کرده است.
معنویت و خسارت معنوی
خسارت معنوی به آن دسته از ضررها اطلاق می‌شود که به‌جای تأثیر مالی، تأثیرات روانی، عاطفی و اجتماعی بر فرد دارند. این نوع خسارت‌ها ممکن است به شخصیت، اعتبار، حریم خصوصی یا حتی احساسات فرد آسیب برسانند. خسارت معنوی معمولاً به دلیل نقض حقوق غیرمالی افراد ایجاد می‌شود.
خسارت مادی به آسیب‌هایی اطلاق می‌شود که به دارایی‌ها و منابع مالی فرد وارد می‌شود و با پول قابل‌جبران است، درحالی‌که خسارت معنوی به جنبه‌های غیرمالی و روانی مرتبط است. برای مثال، ازدست‌دادن یک دارایی مادی مانند خانه، خسارت مادی محسوب می‌شود، درحالی‌که آسیب به آبرو یا اعتبار فرد، خسارت معنوی به شمار می‌آید.
یکی از مهم‌ترین انواع خسارت معنوی، آسیب به شخصیت و اعتبار فرد است. این نوع خسارت می‌تواند ناشی از تهمت، افترا یا هر گونه ادعای نادرست باشد که باعث تخریب شخصیت یا کاهش اعتبار فرد در جامعه می‌شود.
احساسات و عواطف نیز بخشی از وجود انسانی هستند که می‌توانند تحت‌تأثیر رفتارهای نادرست آسیب ببینند. برای مثال، تحقیر عمومی، توهین و تهدید می‌تواند به شکل جدی به احساسات و عواطف فرد صدمه بزند و این نیز نوعی خسارت معنوی محسوب می‌شود.
حریم خصوصی افراد از دیگر مواردی است که ممکن است مورد تجاوز قرار گیرد و منجر به خسارت معنوی شود. افشای اطلاعات شخصی بدون رضایت، نقض حریم خصوصی و تعرض به زندگی خصوصی افراد از مصادیق این نوع خسارت هستند.
فقه اسلامی به دلیل توجه خاص به انسان و کرامت انسانی، اهمیت ویژه‌ای به خسارت معنوی داده است. در فقه، حفظ آبرو و کرامت انسان یکی از اصول اساسی به شمار می‌آید و ازاین‌رو، هرگونه تعدی به این موارد، موردتوجه و بررسی قرار می‌گیرد و اساساًَ قاعده فقهی لاضرر و لاضرار فی الاسلام بر همین مبنا قرار گرفته است.
قرآن کریم نیز، به‌عنوان منبع اصلی فقه اسلامی، به حفظ کرامت و احترام انسان‌ها تأکید زیادی دارد. در بسیاری از آیات، به مسائلی مانند احترام به دیگران، عدم توهین و افترا، و حفظ آبرو و حیثیت اشاره شده است. این آیات نشان‌دهنده اهمیت خسارت معنوی در نگاه قرآن است.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان بالاترین سند قانونی کشور، به‌صراحت از حقوق انسانی و حیثیت افراد دفاع می‌کند. بر اساس اصل ۲۲ قانون اساسی، حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل افراد از تعرض مصون است. همچنین برابر اصل ۱۷۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: هر گاه در اثر تفسیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت خسارت به‌وسیله دولت جبران می‌شود، و درهرحال از متهم اعاده‌حیثیت می‌گردد.
قانون مجازات اسلامی نیز در موارد مختلفی به حمایت از حقوق معنوی افراد پرداخته است. برای مثال، در مورد تهمت و افترا، قانون مجازات اسلامی جرایمی را برای کسانی که به شخصیت و اعتبار دیگران تعرض می‌کنند، در نظر گرفته است.
در قانون مدنی ایران نیز به موضوع خسارت معنوی پرداخته شده است. ماده ۹۵۸ قانون مدنی تصریح می‌کند که هر کس بدون دلیل قانونی به حقوق غیرمالی دیگران آسیب وارد کند، موظف به جبران آن است.
بر اساس ماده ۱۴ قانون آئین دادرسی کیفری: می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.
تبصره ۱- زیان معنوی عبارت از صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی است. دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور حکم به جبران خسارت مالی، به رفع زیان از طرق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن حکم نماید.
خاطرنشان می‌گردد برابر با تبصره ۲ ماده فوق منافع ممکن‌الحصول تنها به مواردی اختصاص دارد که صدق اتلاف نماید. همچنین مقررات مرتبط به منافع ممکن‌الحصول و نیز پرداخت خسارت معنوی شامل جرائم موجب تعزیرات منصوص شرعی و دیه نمی‌شود.
برای اینکه فردی بتواند خسارت معنوی را مطالبه کند، لازم است که چندین شرط را برآورده سازد. این شرایط شامل اثبات وقوع خسارت معنوی، ارزیابی شدت آن، و نشان‌دادن ارتباط مستقیم بین نقض قرارداد و خسارت معنوی است.
اثبات خسارت معنوی می‌تواند به دلیل عدم وجود شواهد ملموس و فیزیکی، چالش‌برانگیز باشد. افراد باید از شواهد غیرمستقیم مثل شهادت‌های افراد مرتبط یا گزارش‌های پزشکی استفاده کنند تا بتوانند اثبات کنند که خسارت معنوی واقعاً وجود داشته است.
شدت خسارت معنوی باید به‌دقت ارزیابی شود. این ارزیابی ممکن است شامل مشاوره‌های روان‌شناختی و ارزیابی‌های تخصصی باشد تا میزان تأثیر خسارت بر روی فرد مشخص شود.
برای نگارش نمونه دادخواست مطالبه خسارت معنوی پیشنهاد می گردد ابتدا نمونه رای خسارت معنوی و رای وحدت رویه خسارت معنوی را مطالعه کنید.
ریاست محترم دادگاه حقوقی قم
با سلام؛ احتراماً به استحضار می‌رساند:
اینجانب سابقاً کارمند رسمی سازمان خوانده بوده و متأسفانه در سال ۱۴۰۰ خوانده بدون دلیل و مدرک، با طرح اتهام واهی و کذب به اینجانب، شکایت کیفری اختلاس از اینجانب مطرح نمود که در نهایت اینجانب طی دادنامه صادره از شعبه … دادگاه تجدیدنظر استان قم تبرئه گردیدم.
اما به‌واسطه شکایت کذب و واهی خوانده، اینجانب از کار برکنار و اخراج شدم و به مدت دو ماه بازداشت موقت بودم و در جامعه و بین خویشاوندان و حتی خانواده نیز بی‌آبرو و بی‌اعتبار شدم و مجبور به ترک محل شدم بدین جهت لطمات حیثیتی و شرافتی و معنوی و عاطفی زیادی به اینجانب وارد گردید که خوانده علاوه بر جبران خسارات مادی حقوق و مزایای معوقه، ملزم به پرداخت خسارت معنوی به اینجانب نیز می‌باشد.
در رویه قضایی ایران، در خصوص جبران خسارت معنوی از طریق پرداخت پول بررسی و بحث‌های مفصل انجام شده که در آخرین اصلاح‌های صورت‌گرفته، جواز جبران پولی خسارت معنوی به رسمیت شناخته شده و به دلالت ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری و تبصره‌های آن که به تأیید شورای نگهبان نیز رسیده است، دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور حکم به جبران خسارت مالی، به رفع زیان از طرق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن حکم نماید
در طول سال‌های گذشته، پرونده‌های مختلفی دررابطه‌با خسارت معنوی در دادگاه‌های ایران مطرح شده است. این پرونده‌ها معمولاً در مواردی مانند تهمت، افترا، نقض حریم خصوصی و موارد مشابه تشکیل شده‌اند و در نهایت منجر به صدور احکام جبران خسارت معنوی شده‌اند.
برابر با تبصره ۲ ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، پرداخت خسارت معنوی شامل جرائم موجب تعزیرات منصوص شرعی و دیه نمی‌شود. این تبصره در اثر ایراد شورای نگهبان و برای تأمین نظر آن شورا تنظیم شده است.
بنابراین در موضوع مطالبه خسارت معنوی مازاد بر دیه و ارش باید گفت، در هر مورد که برای صدمات وارد بر نفس، عضو یا منفعت، دیه تعیین‌شده است، شاکی حق مطالبه خسارت معنوی وارد به خود را ندارد.
خسارت معنوی ناشی از لغو پرواز بر اساس پروتکل گواتمالا به مبلغ یک میلیون و پانصد هزار فرنک قابل مطالبه است.
رأی وحدت رویه خسارت معنوی
رأی وحدت رویه شماره ۷۹۱ مورخ ۱۳۹۹/۴/۱۷ دیوان عالی کشور:
با عنایت به ماده ۳۰ قانون نظارت بر رفتار قضات مصوب ۱۳۹۰/۷/۱۷ رسیدگی به دعوای جبران خسارت ناشی از تقصیر یا اشتباه قاضی موضوع اصل یک‌صد و هفتاد و یکم (١٧١) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در دادگاه عمومی حقوقی تهران منوط به احراز تقصیر یا اشتباه قاضی در دادگاه عالی انتظامی قضات است؛ بنابراین مدعی ورود خسارت مذکور ابتدا باید درخواست خود را به دادگاه عالی انتظامی قضات تقدیم و پس از احراز تقصیر یا اشتباه قاضی، دعوا را حسب مورد، به طرفیت قاضی مقصر یا دولت در دادگاه عمومی حقوقی صالح اقامه کند.
برابر با ماده ۲۵۷ قانون آیین دادرسی کیفری: شخص بازداشت شده باید ظرف شش ماه از تاریخ ابلاغ رأی قطعی حاکی از بی‌گناهی خود، درخواست جبران خسارت را به کمیسیون استانی، متشکل از سه نفر از قضات دادگاه تجدیدنظر استان به انتخاب رئیس قوه قضائیه تقدیم کند. کمیسیون در صورت احراز شرایط مقرر در این قانون، حکم به پرداخت خسارت صادر می‌کند. در صورت رد درخواست، این شخص می‌تواند ظرف بیست روز از تاریخ ابلاغ، اعتراض خود را به کمیسیون موضوع ماده (۲۵۸) این قانون اعلام کند.
ماده ۲۵۸ قانون آیین دادرسی کیفری: رسیدگی به اعتراض شخص بازداشت شده، در کمیسیون ملی جبران خسارت متشکل از رئیس دیوان عالی کشور یا یکی از معاونان وی و دو نفر از قضات دیوان عالی کشور به انتخاب رئیس قوه قضائیه به عمل می‌آید. رأی کمیسیون قطعی است.
سؤال: آیا خسارت ناشی از عدم امکان استفاده از وسیله نقلیه در مدتی که خودرو به دلیل تصادف در توقیف بوده یا به لحاظ خسارت وارده قابل‌استفاده نبوده است (خواب وسایل نقلیه)، حسب مورد از مقصر حادثه یا شرکت‌های بیمه قابل‌وصول است؟
پاسخ: برابر با نظریه شماره ۷/۱۴۰۰/۹۴۱ مورخ ۱۴۰۰/۱۱/۳۰ اداره کل حقوقی قوه قضاییه:
برابر تبصره ۲ ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ زوال منافع ممکن‌الحصول که بر آن صدق اتلاف کند، قابل مطالبه است؛ مانند ایام بیکاری راننده‌تاکسی به علت توقف برای انجام تعمیر آسیب‌های ناشی از تصادف؛
همچنین با لحاظ اطلاق بند ب ماده یک قانون بیمه اجباری خسارات واردشده به شخص ثالث در اثر حوادث ناشی از وسایل نقلیه مصوب ۱۳۹۵، صرفاً آن بخش از خسارات فرض سؤال که مشمول عنوان اتلاف مال تلقی شود را در بر می‌گیرد.
بدیهی است چنانچه به علت تعلل مالک خودرو و یا علل دیگر تعمیرات به تأخیر افتاده باشد، به سبب عدم انتساب آن به عامل زیان، وی یا شرکت بیمه تکلیفی دراین‌خصوص ندارد.
سؤال: امکان مطالبه خسارت معنوی از سوی ورثه متوفی وجود دارد؟
پاسخ: خیر، مطالبه خسارت معنوی قائم به شخص مجنی علیه است و بعد از فوت وی به علّت منتفی شدن موضوع، از سوی ورثه قابل مطالبه نیست.
یکی از مهم‌ترین راه‌های جبران خسارت معنوی، جبران مالی است. این نوع جبران معمولاً به‌صورت پرداخت مبلغی پول به فرد زیان‌دیده انجام می‌شود که می‌تواند تا حدی از آسیب‌های روانی و اجتماعی او را جبران کند.
عذرخواهی و بازپس‌گیری نیز از جمله راه‌های جبران خسارت معنوی محسوب می‌شود. در برخی موارد، عذرخواهی علنی و بازپس‌گیری ادعاهای نادرست می‌تواند تأثیر مثبتی در جبران خسارت معنوی داشته باشد.
طرح دعاوی حقوقی نیز یکی از راه‌های دیگر جبران خسارت معنوی است. افراد زیان‌دیده می‌توانند از طریق دادگاه‌ها و مراجع قضایی درخواست جبران خسارت کنند.
در نهایت، خسارت معنوی از جمله مسائلی است که باتوجه‌به اهمیت روانی و اجتماعی آن، نیازمند توجه جدی است. حفظ حقوق معنوی افراد و جبران آسیب‌های وارد شده به این حقوق، بخشی از وظایف جامعه و نظام حقوقی است که باید به‌طورجدی دنبال شود.
. اگر برای تنظیم نمونه دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم کیفریو دریافت مشاوره فوری نیاز به بهترین وکیل مطالبه خسارت معنوی با شماره تماس مندرج سایت تماس بگیرید.
