عوام فریبی یا عوامگرایی؟ بسـیاری از مـردم ایـن دو واژه را بــا هــم اشــتباه میگیرنــد. در عوام فریبــی (دماگوژیســم)، سیاســتمداران بــا مطرح کــردن برنامه هــای عامه‌پســند، ادعاهــای پــوچ و وعده هــای بی اســاس و بــدون پشــتوانه و همچنیــن بــا تحریــف حقایــق،مــردم را فریــب میدهنــد تــا شــخص حاکــم بــه اهــداف ثانویــه دســت پیــدا کنــد امــا در عوامگرایــی (پوپولیســم) شـخص حاکـم بـه طـور واقعـی بــه آرمان هـای عــوام علاقه‌منـد اســت و در پــی پیــاده کــردن برنامه هــای عوامپســندانه اســت. پــس عوامگرایــی برخــاف عوامفریبــی به خودی خــود پدیــده بــدی نیســت. در دماگوژیســم، شــخص عوام فریــب، گــروه زیــادی از مـردم را مخاطـب قـرار داده، بـا بیاناتـی هیجـان آور و شـورانگیز، احساســات و عواطفشــان را تحریــک میکنــد و باتکیه بــر همیــن شــور و هیجــان عــوام، آنهــا را نســبت بــه نتیجــه و مدعـای خـود متقاعـد میکنـد. گوبلــز، رئیــس دســتگاه خبررســانی و دســتیار سیاســی »آدولــف هیتلــر« در آلمــان نــازی، بقــای دماگــوژی را بــر ۲ پایــه بنیــاد نهــاده بــود؛ یکــی اینکــه دروغ هرانــدازه بزرگتــر باشـد، مـردم آن را آسـانتر بـاور میکننــد، دیگــر اینکــه بایــد انـدک حقیقتـی را بـا دروغهـای بــزرگ در هــم آمیخــت و بــه خــورد مــردم داد.
حکومتهــا یــا دولتهایــی کــه بیــن تــوده مــردم دارای مشــروعیت باشــند و از بطــن جامعــه بیرون آمــده باشــند نیــازی بــه دماگــوژی ندارنــد. تنهــا زمانــی حکومتهــا دســت بــه عوامفریبــی میزننــد کــه ملــی نبــوده و ســعی در اثبــات حقانیــت و مشــروعیت خــود داشــته باشــند. دماگــوژی یــا عوامفریبــی، در سیســتم سیاســی جدیــد بیشــتر محصــول کشــورهای توســعه نیافته و بــه عبــارت کمــی قدیمیتــر کشــورهای جهــان ســوم میباشــد. در ایــن نــوع جوامــع، از آنجا کــه نهادهــای مدنــی دگردیســی تاریخــی خــود را طــی نکــرده و در مقابــل دولــت ضعیــف هســتند و از بســیج اجتماعــی لازم برخـوردار نیسـتند و به تبـع آن مــردم از فرهنــگ سیاســی پاییــن برخــوردار بــوده و علــت بیشــتر رویدادهــای سیاســی و اجتماعــی را نمیداننــد، بدیــن خاطـر عـده ای از دولتمـردان از ایـن نقـاط ضعـف سوءاسـتفاده کـرده و مـردم را در قالب مطلوب خــود هدایــت مینماینــد. اکنــون بــه بررســی ســه موضـوع کـه زمینـه هایـی بـرای گســترش عــوام فریبــی شــده انــد میپردازیــم.
1-مبــارزه بــا فســاد اداری و اقتصــادی:
بــه لطــف فســادهای ریــز و درشــت اداری و اقتصــادی در ســطح کشــور، مــردم بــه ایــن کلمــه بســیار حســاس شــدهاند و بحــث محافــل مختلــف شــده اســت. در شــماره های قبلــی ایــن نشـریه توضیـح دادیـم که فسـاد پدیــدهای مطلــق نیســت و از آسـمان نـازل نشـده اسـت بلکـه ٔ قانونگــذاری فســاد در ســایه اشــتباه و فقــدان »شــفافیت« بـه وجـود میآیـد و نقـش سـایر عوامــل در بهوجودآمــدن فســاد بســیار جزئــی اســت. متأســفانه (!) وضــع فســاد در جامعـه بـه حـدی رسـیده اسـت کــه هــر سیاســتمداری خــود را فــردی پــاک و فســاد ســتیز میدانــد و از لــزوم مبــارزه بــا فســاد حــرف میزنــد امــا بــا کمــی بررســی متوجــه پوشــالی بــودن اکثــر ایــن ادعاهــا میشــویم . داشــتن اخلاص در عمــل به هیچ عنــوان بــرای مبــارزه بــا فسـاد کافـی نیسـت. لازم اسـت امــا کافــی نیســت. مبــارزه بــا فســاد راه حل هــای خــودش را دارد و افــراد بایــد برنامـه دقیـق و منسـجمی بـرای روان کــردن قوانیــن فســادزا و انحصارگرایانــه و به خصــوص توجــه بســیار بــه »شــفافیت« داشــته باشــند. بســیاری از سیاســتمداران ایــران، فســاد را پدیــدهای میداننــد کــه به نوعــی بــا چمــاق زدن بــر ســر آن حــل میشــود. البتــه ایــن مســئولین کلا نــگاه تنبیــه و دســتوری نســبت بــه اقتصــاد دارنــد و علیرغــم اینکــه بســیاری از مفســدان اقتصــادی دســتگیر و محاکمـه شـدند امـا لکـه فسـاد در جامعــه از بیــن نرفتــه.پــس ســاختار بایــد درســت شــود، نــه بــا نــگاه ســطحی بینانــه. مشــکل فســاد مقــدار کمــی بــه وحیــد مظلومیــن و بابــک زنجانیهــا ربطــی دارد!
دقیقتــر بگویــم. در ایــران چیــزی بــه اســم مبــارزه بــا فســاد نداریــم، ایــن جلســات محکومیــت مفســدین اقتصـادی، مبـارزه بـا مفسـدان اســت و همچنــان کســی نتوانسـته بـا فسـاد مبـارزه کنـد!
2-لـزوم هدایـت نقدینگـی بـه سـمت تولیـد:
یکــی دیگــر از جملاتــی کــه ایــن روزهــا از سیاســتمداران زیــاد میشــنویم لــزوم هدایــت نقدینگــی بــه ســمت تولیــد اســت. حقیقتــا وضــع کشــور در حالتــی قــرار گرفتــه کــه هــر فــردی بــدون دانســتن بنیادی تریــن مفاهیــم اقتصــاد، بــه نقــد سیاســتهای پولــی دولــت بپــردازد و از لــزوم »هدایــت نقدینگــی بــه ســمت تولیــد« بگویــد. رشــد نقدینگــی و بــردن آن بــه ســمت تولیــد کاری نیســت کــه بتــوان به راحتــی انجــام داد. درواقــع بــه لحــاظ علمــی و تئوریــک چنــدان قابل قبــول نیسـتند و بـه لحـاظ عملـی نیـز شــدنی نیســت. واضــح و ســریع خدمتتــان عــرض کنــم. جــدا از اینکــه افـراد توانایـی حـل ایـن معضـل را ندارنــد، بلکــه اساســا بــا ایــن مفهــوم مشــکل دارم. چراکــه جملــه بی معنایــی اســت! در زمــان خلــق نقدینگــی، اعتبــار بانکــی وارد فعالیــت تولیــدی میشــود و چرخ هــای تولیــد را بــه گــردش درمیــاورد. امــا بعــد از آن، هرچقــدر ایــن نقدینگــی دست به دســت بشــود، اثــری بــر فعالیــت تولیــدی بنگاهــی کــه اعتبــار گرفتــه نــدارد و ایــن نقدینگــی به هر حــال وارد چرخــه اقتصــاد میشــود و امــکان ازبین بــردن نقدینگــی خلــق شــده وجــود نــدارد! رفتــار پــول همیشــه ثابــت اســت، هماننــد بدهــی و ســهام شــرکتها. همانطــور کــه معاملــه ســهام در بــازار ثانویــه بــورس بــه افزایــش دارایــی شــرکتها منجــر نمیشــود، دست به دســت شــدن نقدینگــی هــم اعتبــاری بــه فعالیــت تولیــدی نمیدهــد. از این حیــث تعبیــر »هدایــت نقدینگــی بــه ســمت تولیــد« بی معنــی اســت. نقدینگــی فقــط در زمــان خلــق شــدن میتوانــد وارد تولیــد بشــود. پــس در واقــع »هدایــت اعتبــار بــه ســمت تولیــد« یــک تعبیــر معنــی دار اســت. امــا بــرای اینکــه اعتبــار بــه ســمت تولیــد هدایــت بشــود نــه بــه ســمت رانــت، ســاز و کارهای دقیقــی لازم اســت. یــک راه، ســپردن هدایـت اعتبـار بـه دسـت دولـت اســت. منتهــی چنیــن دولتــی اعتبــار را جــز به ســوی رانــت هدایــت نمیکننــد. امــا کشــورهای دیگــر هــم از هدایــت اعتبــار توســط دولــت نفعــی نبرده انــد. در دهه هــای اخیــر، کشــورهای توســعه یافته بـه نظامـات دقیقـی در بازارهای مالــی و بانکــی رســیده اند کــه باعــث شــده بانکهــا و شــرکتهای ســرمایهگذاری خصوصـی، اعتبـار را بـه سـمت فعالیتهــای تولیــدی مفیــد هدایــت کننــد. در دهه هــای اخیــر، کشــورهای توســعه یافته بــه نظامــات دقیقــی در بازارهــای مالــی و بانکــی رســیده اند کــه باعــث شــده بانکهــا و شــرکتهای ســرمایه گذاری خصوصـی، اعتبـار را بـه سـمت فعالیت هــای تولیــدی مفیــد هدایــت کننــد.
3-تــورم و بیــکاری (و در گــرو آن، تســهیل ازدواج جوانــان و افزایــش جمعیــت و غیــره) :
ســومین مســئله اساسی کشــور، تــورم افسارگســیخته اســت و از نظر مفهومــی بــی ربطــ بــه مــورد دوم نیســت. تـورم هماننـد شمشـیر دو لبه، به خودی خــود پدیــده بــدی نیسـت و یکـی از اندیکاتورهـای سـلـامت و کارایــی اقتصــاد محســوب میشــود. تــورم منفــی بــرای اقتصــاد بــد اســت و نشــان دهنده رکــود اقتصــادی اســت امــا تــورم زیــاد هــم اثــر مخربــی دارد کــه خــود باعــث رکــود میشــود! کاهــش ارزش پــول ملــی هــم به نوعــی شمشــیر دو لبــه اســت کــه میتوانــد باعــث به وجودآمــدن رقابــت نســبی در اقتصــاد شــود (هماننــد اقدامــات چیــن و ژاپــن در کنتــرل نــرخ برابــری ارزی یــن و یــوان) امــا وقتــی به واســطه ضعــف عملکــردی و ســو مدیریتـی ارزش پول سـقوط آزاد کنــد هماننــد ایــران و ونزوئلــا، ایـن پدیـده فاجعه آفریـن اسـت چــون اثــرات منفــی ناشــی از افزایــش هزینه هــای تولیــد، به ســرعت و بــا قــدرت اقتصــاد را تحــت تأثیــر قــرار میدهــد، امــا بــه روز اثــرات مثبــت ناشــی از افزایــش قــدرت رقابتــی، زمان بــر اســت و به تدریــج بــه‌‌روز میکنــد. بیــش از چهــل ســال اســت کـه نقدینگـی در اقتصـاد ایـران ســاالنه بیــش از ۲۵ درصــد بــه طــور میانگیــن رشــد میکنــد، امــا میانگیــن رشــد اقتصــاد و تولیــد در کل ایــن چهــل ســال در ایـران فقـط ۸.۲ درصـد بـوده اســت. ایــن بزرگتریــن عــدم تعــادل ســاختاری در اقتصــاد ایــران اســت کــه بــه ایــن دولــت یــا آن دولــت هــم ربطــی نــدارد و در همــه ایــن ســالها در همــه دولــت تصــور میشــده کــه بــا بســط حجــم پــول در اقتصــاد، میشــود تولیــد و اقتصــاد را راه انداخـت و نتیجـه ایـن سیاسـت اشــتباه امــروز مــا را بــه اینجــا رســانده اســت. ایــران در شــرایط تورمــی بــا وضعیتــی مواجــه شــده کــه کارهــای تولیدکننــده ارزش و مولــد کــه بــرای اقتصــاد کشــور فوایــد زیــادی دارنــد، کاملــا جذابیــت خــود را از دســت داده و منفعتــی بــرای افــراد ندارنــد و نقدینگــی کشــور بــه ســمت بازارهــای جمــع صفــر و اقدامــات ســفته بازی مســکن، دلار، طلـا و خریدوفـروش سـهام و غیــره رفتــه اســت. امــا تفــاوت مســئله ایــران بــا بســیاری از کشــورهای تــورم زده ایــن اســت کــه مــا درگیــر پدیــده رکــود تورمــی هســتیم. یعنـی هـم درگیـر رکـود هسـتیم و هــم درگیــر تــورم! و پیــش گرفتــن سیاســتهای ضعیــف و کلیشـه ای در قبـال رکـود تورمی باعــث وخیم تــر شــدن اوضــاع میشــود چراکــه راه حل هــای متــداول مقابلــه بــا تــورم منجــر بــه تشــدید رکــود میشــود و مقابلـه بـا رکـود منجـر بـه تـورم!
قســمت عــوام فریبانــه ماجــرا ایــن اســت کــه در رســانه های زرد بحـث تـورم و قیمـت دلار مطــرح میشــود و کســی کاری بــا رکــود شــدید اقتصــاد ایــران نــدارد! میگوییــم کــه ایــران تنهــا درگیـر رکـود یـا تـورم نیسـت. دو مشــکل همزمــان وجــود دارد. آقایــان طــوری بــرای خشـکاندن ریشـه تـورم حـرف از خلــق پــول بانکهــا و اعتبــار و مغلطه هـای کنـه و وجـه در ایـن مــورد میزننــد کــه انــگار تمــام مشــکلات تــورم ایــران همیــن خلـق پـول بانکهـا و مؤسسـات اعتبــاری اســت و جالبتــر اینکــه راه حلهایشــان بــه وخیمتــر شــدن اوضــاع رکــود می انجامـد چراکـه آن را در نظـر نمیگیرنــد. عــاوه بــر خلــق پــول و اعتبــار بانکهــا، عوامــل زیــادی در به وجودآمــدن تــورم شـدید دخیـل هسـتند، هماننـد کســری تــراز پرداختهــا، کســری بودجــه دولــت و درآمدهــای نفتــی، تقاضــای مصرفــی و ســفته بازی بــرای ارزهــای خارجــی و غیــره. از طــرف دیگــر اصلی تریــن عامــل بــروز رکــود در اقتصــاد ایــران، وابســتگی اقتصــاد بــه نفــت و دولتــی بــودن اقتصــاد اســت. در کنــار آن میتــوان بــه »ضعیــف بــودن قوانیــن و ســاختار بیــن کارفرمایــان و پیمانــکاران« و »ناتوانــی در جــذب و ارتقــای FDI » ،ســرمایهگذاری مســتقیم خارجــی ، »تغییــر تعرفههــای گمرکــی بــدون منطــق تولیــدی«، »جنــگ بــر ســر خریــد از خــارج«، »بــالا بــودن ریســک ســرمایهگذاری«، »بوروکراســی درهم تنیــده«، »رکــود در پروژه هــای عمرانــی دولــت«، »مشــکلات بانکــی« و »کمبــود نقدینگــی« اشــاره کــرد. دولــت بایــد در خصــوص ســاختار بودجــه منضبــط باشــد و بتوانــد بــا جــذب ســرمایه گذارهای خارجــی و زدودن کامــل ریســک ســرمایه در ایــران، عــاوه بــر مقابلــه بــا فــرار ســرمایه - Flight Capital ، جــذب ســرمایه هــم داشــته باشــد. فــرار ســرمایه پدیــده بسـیاری مخربـی اسـت کـه هـم باعــث تــورم میشــود و بدتــر از آن باعــث کوچکتــر شــدن اقتصــاد میشــود. تــورم در کنــار رکــود و کوچکتــر شــدن GDP دوبرابــر بــه مــردم آســیب میرســا ند . نتیجــه میگیریــم اینکــه بگوییــم ریشــه همــه مشــکلات داخلــی اســت و آن هــم بــه بانکهــا و خلــق پــول پیونــد بزنیــم واقعــا ســاده انگارانه و اشــتباه اســت. دیگـر مسـائل بسـیار مهـم مهمتریــن اقتصــادی کــه رئیس جمهــور آینــده بــا آن مواجـه اسـت، نحـوه مقابلـه بــا تحریــم و خریدوفــروش کالا و خدمــات در ســطح فراملــی و نحــوه مدیریــت منابــع ارزی و ســاختار صحیــح نظــام بانکــی و مالیاتــی در داخــل اســت. در کنــار گفته هــای بــالا،
حـذف سیاسـتهای کنتـرل کننــده و قیمتگذاری هــای دسـتوری در عرصـه سـیمان و خــودرو و ســایر صنایــع کــه بســیاری از آنهــا را در تنگنا و آسـتانه ورشکسـتگی قــرار داده (البتــه حــذف به یکبــاره و بی برنامــه تعرفــه واردات هــم اشــتباه اســت به عنوان مثــال بعــد از حـذف صددرصـدی تعرفه واردات کاشــی و ســرامیک کـه تولیدکننـدگان داخلی را بـه مـرز ورشکسـتی کشـاند) حــذف قوانیــن بی مــورد و تســهیل ســازوکارهای رقابــت ســالم بــرای بخــش خصوصــی و اســتارتآپها، گســترش و ارتقــا شــبکه حملونقــل و توزیــع و پدیــدآوردن شــرکتهای توزیعــی کــه نقــش بــه ســزایی در حــل مشــکل عــدم شــناخت بازارهــای بینالمللــی دارد. ٔ تجــارت انعقــاد توافقنامــه آزاد بیــن ایــران و هــر یــک از کشــورهای همســایه، میتوانــد منافــع سیاســی و امنیتــی محسوســی را نیــز بـرای طرفیـن در پـی داشـته باشــد و بهاینترتیــب بــه تحکیــم تعامــل بــرد - بــرد و ارتقــای تأمیــن منافــع دوجانبــه کمــک کنــد. انعقــاد پیمــان »تجــارت آزاد« بیــن ایــران و کشــورهای همســایه، میتوانــد گام مهمــی در راســتای شــکل گیری اتحــاد اقتصــادی - سیاســی پایــدار بیــن ایــران و کشــورهای همســایه تلقــی شــده و درعین حــال پیش درآمــدی بــرای ارتقــای تدریجــی توانایــی رقابتــی تولیدکننــدگان مســتقر در کشــورهای طــرف پیمــان تجـارت آزاد باشـد.
