ایران دارای یک تاریخ طولانی و غنی است که در آن کتیبه‌ها و نقش برجسته‌های فراوانی از دوره‌های مختلف تاریخی به جا مانده‌اند. در اینجا، یک لیست جامع‌تر از برخی از مهم‌ترین کتیبه‌ها و نقش برجسته‌های دوران تاریخی ایران ارائه می‌شود. این لیست بر اساس دوره‌های مختلف تاریخی تقسیم‌بندی شده است.
دوران هخامنشی (550-330 ق.م)
کتیبه‌ها:
1. **کتیبه بیستون:** داریوش بزرگ، کرمانشاه.
2. **کتیبه‌های تخت جمشید:**
- کتیبه‌های داریوش بزرگ
- کتیبه‌های خشایارشا
- کتیبه‌های اردشیر یکم
3. **کتیبه‌های نقش رستم:**
- کتیبه‌های داریوش بزرگ
- کتیبه‌های خشایارشا
- کتیبه‌های اردشیر یکم
- کتیبه‌های داریوش دوم
4. **کتیبه‌های پاسارگاد:**
- کتیبه آرامگاه کوروش بزرگ
نقش برجسته‌ها:
1. **نقش برجسته‌های آپادانا:** تخت جمشید، شامل تصاویری از نمایندگان ملل مختلف.
2. **نقش برجسته‌های مقبره‌های شاهی:** نقش رستم و پاسارگاد.
دوران اشکانی (247 ق.م-224 م)
کتیبه‌ها:
1. **کتیبه‌های نسا:** مجموعه‌ای از کتیبه‌های گلی و سنگی در نسا (پایتخت قدیم اشکانیان).
نقش برجسته‌ها:
1. **نقش برجسته‌های سر پل ذهاب:** شامل تصاویر شاهان و صحنه‌های پیروزی.
2. **نقش برجسته‌های بیستون:** شامل نقش برجسته مهرداد دوم.
3. **نقش برجسته‌های شمی:** در استان کهگیلویه و بویراحمد شامل تصاویر پادشاهان اشکانی.
دوران ساسانی (224-651 م)
کتیبه‌ها:
1. **کتیبه نقش رستم:**
- شاپور اول، شرح پیروزی بر رومیان.
2. **کتیبه‌های تاق بستان:** شامل کتیبه‌های شاهان ساسانی در کرمانشاه.
3. **کتیبه‌های بیشاپور:** کتیبه‌های شاپور اول در شهر بیشاپور.
4. **کتیبه‌های حاجی‌آباد:** شامل کتیبه‌های کرتیر موبد زرتشتی در فیروزآباد.
5. **کتیبه‌های فیروزآباد:** اردشیر بابکان و شاپور اول.
نقش برجسته‌ها:
1. **نقش برجسته‌های نقش رستم:** شامل صحنه‌های تاج‌گذاری و پیروزی‌های نظامی.
2. **نقش برجسته‌های نقش رجب:** شامل مراسم تاج‌گذاری شاپور اول و اهورامزدا.
3. **نقش برجسته‌های تاق بستان:** شامل صحنه‌های تاج‌گذاری خسرو پرویز و صحنه‌های شکار.
4. **نقش برجسته‌های بیشاپور:** شامل صحنه‌های پیروزی شاپور اول بر رومیان.
5. **نقش برجسته‌های فیروزآباد:** شامل تصاویری از اردشیر بابکان و شاپور اول.
دوران اسلامی
کتیبه‌ها:
1. **کتیبه‌های مسجد جامع اصفهان:** شامل کتیبه‌هایی از دوران سلجوقی، ایلخانی، تیموری و صفوی.
2. **کتیبه‌های مسجد شاه اصفهان:** کتیبه‌های دوران صفوی.
3. **کتیبه‌های آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی:** کتیبه‌های دوران صفوی.
4. **کتیبه‌های مسجد جامع یزد:** شامل کتیبه‌هایی از دوران‌های مختلف اسلامی.
نقش برجسته‌ها:
در دوران اسلامی، استفاده از نقش برجسته‌های سنگی کاهش یافت و به جای آن هنر کاشی‌کاری، نقاشی دیواری و معماری بیشتر مورد استفاده قرار گرفت. اما همچنان برخی نقش برجسته‌های مهم وجود دارند:
1. **نقش برجسته‌های قلعه‌بلند:** قلعه‌ای که در دوران اسلامی ساخته شده و شامل نقش برجسته‌هایی است که صحنه‌های شکار و نبرد را به تصویر می‌کشند.
سایر آثار برجسته
دوران ماد:
1. **کتیبه‌های موجود در غار کرفتو:** غاری در کردستان ایران که دارای کتیبه‌ها و نقش برجسته‌های متعددی است.
اهمیت
کتیبه‌ها و نقش برجسته‌های دوران تاریخی ایران، نه تنها از نظر هنری و تاریخی بسیار ارزشمند هستند، بلکه اطلاعات گسترده‌ای در مورد سیاست، دین، فرهنگ و زندگی روزمره مردم ایران در دوره‌های مختلف تاریخی ارائه می‌دهند. این آثار به ما کمک می‌کنند تا با جزئیات بیشتری از تاریخ غنی و پیچیده ایران آشنا شویم و تاثیرات این تمدن بزرگ را بر تاریخ و فرهنگ جهانی درک کنیم.
لیست کامل کتیبه‌ها و نقش برجسته‌های دوران پیش از تاریخی ایران به دلیل گستردگی و پراکندگی این آثار در مناطق مختلف ایران، ممکن است دشوار باشد، اما در اینجا سعی شده تا مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نمونه‌ها از این دوره معرفی شوند. دوران پیش از تاریخ ایران شامل دوره‌های نوسنگی، مس‌سنگی، و برنز می‌باشد. در ادامه لیستی از برخی از کتیبه‌ها و نقش برجسته‌های شناخته‌شده در این دوره ارائه می‌شود:
دوران نوسنگی و مس‌سنگی (حدود 7000-3000 ق.م)
محوطه‌های مهم:
1. **تپه سیلک (کاشان):**
- **نقوش سفالی:** نقوش حکاکی شده بر روی سفال‌ها که تصاویر حیوانات و انسان‌ها را به تصویر می‌کشند.
- **مهرهای سیلک:** مهرهای سنگی با نقوش مختلف که برای ثبت مالکیت و معاملات استفاده می‌شدند.
2. **تپه گنج‌دره (کرمانشاه):**
- **سفال‌های نقش‌دار:** سفال‌هایی با نقش‌های هندسی و طبیعی که نشان‌دهنده هنر و فرهنگ این دوره هستند.
3. **تپه حصار (دامغان):**
- **نقوش سفالی و سنگی:** نقوش برجسته بر روی ظروف سفالی و سنگی.
دوران برنز (حدود 3000-1200 ق.م)
محوطه‌های مهم:
1. **شهر سوخته (سیستان و بلوچستان):**
- **نقوش سفالی و سنگی:** نقوش برجسته و کتیبه‌هایی که بر روی ظروف سفالی و سنگی حک شده‌اند.
- **مهرهای شهر سوخته:** مهرهای استوانه‌ای با نقوش متنوع.
2. **جیرفت (کرمان):**
- **سنگ‌نگاره‌ها و نقش برجسته‌ها:** نقوش حکاکی شده بر روی ظروف سنگی که تصاویر حیوانات، موجودات اسطوره‌ای و صحنه‌های روزمره را به تصویر می‌کشند.
- **مهرهای جیرفت:** مهرهای استوانه‌ای و تخت با نقوش حکاکی شده.
3. **تپه یحیی (کرمان):**
- **کتیبه‌های گلی و سنگی:** نقوش حکاکی شده بر روی گل و سنگ که اطلاعاتی درباره زندگی و فرهنگ مردم این منطقه ارائه می‌دهند.
دوران مفرغ (حدود 1200-800 ق.م)
محوطه‌های مهم:
1. **لورستان:**
- **سنگ‌نگاره‌های لورستان:** نقوش برجسته و سنگ‌نگاره‌هایی که صحنه‌های شکار، جنگ و مراسم آیینی را به تصویر می‌کشند.
- **مهرهای لورستان:** مهرهای سنگی با نقوش هندسی و طبیعی.
2. **هگمتانه (همدان):**
- **سنگ‌نگاره‌ها و کتیبه‌ها:** نقوش برجسته و کتیبه‌هایی که اطلاعاتی درباره ساختار اجتماعی و زندگی مردم ارائه می‌دهند.
سایر محوطه‌های مهم
1. **تپه گیان (نهاوند):**
- **نقوش سفالی:** نقوش هندسی و تصویری بر روی سفال‌های کشف شده.
2. **تپه مارلیک (گیلان):**
- **نقوش سفالی و فلزی:** نقوش برجسته بر روی ظروف سفالی و فلزی که صحنه‌های زندگی روزمره و آیینی را به تصویر می‌کشند.
3. **تپه کلورز (مازندران):**
- **نقوش سنگی و سفالی:** نقوش حکاکی شده بر روی سنگ‌ها و سفال‌ها.
اهمیت
کتیبه‌ها و نقش برجسته‌های دوران پیش از تاریخی ایران نشان‌دهنده توسعه فرهنگی، هنری و اجتماعی این سرزمین هستند. این آثار:
- **اطلاعات تاریخی:** اطلاعات با ارزشی درباره زندگی، ساختار اجتماعی، و باورهای دینی مردم این دوره‌ها ارائه می‌دهند.
- **هنر و تکنیک:** نشان‌دهنده توانمندی‌های هنری و فنی مردمان این دوره‌ها هستند.
- **ارتباطات بین‌المللی:** نشان‌دهنده تبادل فرهنگی و تجاری بین ایران و دیگر مناطق در دوران پیش از تاریخ هستند.
این آثار به ما کمک می‌کنند تا با جزئیات بیشتری از تاریخ غنی و پیچیده ایران پیش از تاریخ آشنا شویم و تاثیرات این تمدن بزرگ را بر تاریخ و فرهنگ جهانی درک کنیم.
مهرها و اثر مهرهای دوران پیش از تاریخی ایران از جمله مهم‌ترین ابزارها و آثار فرهنگی هستند که اطلاعات زیادی درباره زندگی اقتصادی، اجتماعی و هنری مردمان آن دوره‌ها به ما ارائه می‌دهند. این مهرها اغلب به منظور شناسایی مالکیت، تجارت و ثبت معاملات استفاده می‌شدند و به صورت استوانه‌ای یا تخت ساخته می‌شدند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین مهرها و اثر مهرهای دوران پیش از تاریخی ایران اشاره می‌کنیم.
دوران نوسنگی و مس‌سنگی (حدود 7000-3000 ق.م)
محوطه‌های مهم:
1. **تپه سیلک (کاشان):**
- **مهرهای سیلک:** مهرهای تخت و استوانه‌ای ساخته شده از سنگ و گل با نقوش هندسی و تصاویری از حیوانات و انسان‌ها. اثر مهرهای این دوره اغلب بر روی سفال‌ها و گل‌های خام دیده می‌شوند.
2. **تپه گنج‌دره (کرمانشاه):**
- **مهرهای گنج‌دره:** مهرهای گلی و سنگی با نقوش ساده هندسی که برای شناسایی و ثبت مالکیت استفاده می‌شدند.
دوران برنز (حدود 3000-1200 ق.م)
محوطه‌های مهم:
1. **شهر سوخته (سیستان و بلوچستان):**
- **مهرهای شهر سوخته:** مهرهای استوانه‌ای و تخت با نقوش پیچیده شامل تصاویر حیوانات، انسان‌ها و صحنه‌های روزمره. اثر مهرهای این دوره بر روی ظروف سفالی و لوح‌های گلی دیده می‌شود.
2. **جیرفت (کرمان):**
- **مهرهای جیرفت:** مهرهای استوانه‌ای و تخت با نقوش اسطوره‌ای، حیوانات و صحنه‌های زندگی روزمره. اثر مهرهای جیرفت اغلب بر روی اشیاء سنگی و گلی دیده می‌شوند.
3. **تپه یحیی (کرمان):**
- **مهرهای تپه یحیی:** مهرهای گلی و سنگی با نقوش هندسی و تصاویری از حیوانات که برای ثبت معاملات و شناسایی مالکیت استفاده می‌شدند.
دوران مفرغ (حدود 1200-800 ق.م)
محوطه‌های مهم:
1. **لورستان:**
- **مهرهای لورستان:** مهرهای سنگی و فلزی با نقوش هندسی و طبیعی شامل تصاویر حیوانات و صحنه‌های شکار. اثر مهرهای لورستان بر روی اشیاء فلزی و سفالی دیده می‌شوند.
2. **هگمتانه (همدان):**
- **مهرهای هگمتانه:** مهرهای گلی و سنگی با نقوش پیچیده و هندسی که برای شناسایی مالکیت و ثبت معاملات استفاده می‌شدند.
نمونه‌های مهم
1. **مهرهای تخت و استوانه‌ای:**
- این مهرها از جنس سنگ، گل و در برخی موارد فلز ساخته می‌شدند و برای شناسایی مالکیت، ثبت معاملات و امور تجاری مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
2. **اثر مهرهای سفالی:**
- اثر مهرهای این دوران اغلب بر روی سفال‌ها و لوح‌های گلی یافت می‌شوند. این آثار نشان‌دهنده نقش مهم مهرها در زندگی روزمره و اقتصادی مردمان آن دوره هستند.
اهمیت
مهرها و اثر مهرهای دوران پیش از تاریخی ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند زیرا:
- **اطلاعات تاریخی:** اطلاعات با ارزشی درباره ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردمان این دوره‌ها ارائه می‌دهند.
- **هنر و تکنیک:** نشان‌دهنده توانمندی‌های هنری و فنی مردمان این دوره‌ها در زمینه حکاکی و مهرسازی هستند.
- **ارتباطات بین‌المللی:** نشان‌دهنده تبادل فرهنگی و تجاری بین ایران و دیگر مناطق در دوران پیش از تاریخ هستند.
این آثار به ما کمک می‌کنند تا با جزئیات بیشتری از تاریخ غنی و پیچیده ایران پیش از تاریخ آشنا شویم و تاثیرات این تمدن بزرگ را بر تاریخ و فرهنگ جهانی درک کنیم.
