توفان فکری یا بارش فکری (Brainstorming) را همه ما کمابیش می‌شناسیم؛ حتی اگر اسمش را هم تا به الان نشنیده باشیم، احتمالا حداقل یک بار آن را به‌کار گرفته‌ایم. در این مقاله، می‌خواهیم مروری کنیم بر اینکه توفان فکری دقیقا چیست، چه کاربردی دارد و چگونه می‌توان حداکثر استفاده را از آن داشت.
منظور از توفان فکری چیست؟
توفان فکری در واقع یک تکنیک رایج برای تولید ایده‌ها و پیداکردن راه‌حل‌های خلاقانه برای حل مسئله است که چندین دهه قدمت دارد و یکی از نخستین ابزارهایی هم هست که در آموزش حل مسئله، مورد اشاره قرار می‌گیرد.
اگر چه به طور دقیق نمی‌توان ابداع‌کننده‌ی روش توفان فکری را تعیین کرد، اما معمولاً نخستین به‌کارگیری رسمی اصطلاح طوفان فکری را به الکس آزبورن (Alex Osborn) نسبت می‌دهند.
الکس آزبورن (Alex Osborn)، یک مدیر تبلیغاتی آمریکایی بود که برای اولین بار در کتاب خود به نام “Applied Imagination” در مورد تکنیک توفان فکری نوشت. از آن زمان به بعد، محققان و اندیشمندان تغییرات زیادی در تکنیک اولیه او ایجاد کرده و سعی کردند تکنیک او را بهبود ببخشند.
توفان فکری ترکیبی از یک رویکرد آرام و غیررسمی برای حل مسئله با تفکر جانبی است. این تکنیک همه اعضای تیم را ترغیب به تولید ایده‌ها و راه حل‌هایی میکند که در ابتدا شاید حتی احمقانه به نظر برسد. برخی ایده‌هایی که در این جلسه مطرح میشود را می‌توان با کمی دستکاری به راه حل‌های خلاقانه و بدیعی برای حل یک مشکل تبدیل کرد، در حالی که از دل برخی دیگر از ایده‌ها می‌توان ایده‌های دیگری را بیرون کشید. به این صورت ذهن افراد باز میشود و از زندان متعارف تفکرشان رها می‌گردند.
۱) قضاوت، نقد و ارزیابی ممنوع است!
در طول جلسات توفان فکری، افراد باید از انتقاد یا تعریف و تمجید کردن از ایده‌های همدیگر اجتناب کنند. زیرا قضاوت و تحلیل در این مرحله می‌تواند ذهن ما را به روی ایده‌های تازه ببندد و خلاقیت را محدود کند. بنابراین بهتر است که ارزیابی ایده‌ها را به پایان جلسه موکول کنید.
این کار باعث خواهد شد که:
- اعضای گروه ایدههایشان را قبل از بیان در ذهن خود حذف نکنند.
- کسانی که ایده‌ای را مطرح میکنند، با نقد و تحلیل دیگران، انگیزه‌ی خود را از دست ندهند.
- تعداد و تنوع ایده‌ها افزایش پیدا کند.
۲) از ایده‌های غیر معمول استقبال کنید
سعی کنید از همه ایده‌ها، حتی ایده‌هایی که به نظرتان عجیب و غیر معمول به نظر می‌رسند هم استقبال کنید. ایده‌های منحصر به فرد، غیرمعمول و حتی عجیب و غریب، گرچه همیشه عملی نیستند، اما می‌توانند راه حل‌های خلاقه‌ای را ایجاد کنند که تا پیش از این به آن‌ها فکر نکرده بودید.
استقبال از ایده‌های غیر متعارف در یک جلسه توفان فکری همچنین باعث ایجاد یک فضای آزاد برای خلاقیت میشود و به تعداد ایده‌ها اضافه میکند.
۳) بر کمیت تمرکز کنید نه کیفیت!
احتمالا همیشه این جمله رو شنیده‌اید که کیفیت بر کمیت ارجعیت دارد، اما وقتی صحبت از بارش فکری است، قضیه کاملاً برعکس میشود. یعنی هرچقدر ایده‌ها بیشتر باشد (حتی اگر نیمی از آن‌ها بی فایده باشند)، بهتر است.
بنابراین به جای اینکه به دنبال یک ایده بزرگ و باکیفیت باشید، به سمت کمیت بروید تا ایده‌های بیشتری به دست بیارید. این روش گزینه‌های بیشتری برای انتخاب به شما می‌دهد و می‌تواند دیگران را هم به خلق ایده‌های جدید ترغیب کند. قرار نیست همه ایده‌ها عالی باشند، اما گاهش یک ایده بد ممکن است منجر به خلق چندین ایده خوب شود.
در پایان هرچه ایده‌های بیشتری به اشتراک گذاشته شود، احتمال اینکه به ایده‌های مفید بیشتری هم دست پیدا کنید بیشتر است.
۴) بر اساس ایده‌ها، ایده بسازید
این کاملا بدیهی است که تیم شما قادر به ایجاد هر ایده‌ای نخواهد بود، اما شما می‌توانید از همان ایده‌هایی که ایجاد کردید الهام بگیرد و ایده‌های دیگری خلق کنید.
ایده‌ها را برای ایجاد راه حل‌های جدید ترکیب کنید. هر ایده را ارزیابی کنید تا مشخص شود کدام یک عملی، ابتکاری و مناسب برای تحقق هدف شما هستند. حتی اگر ایده شما کاربردی و مفیدهم نباشد، به این معنی نیست که نمی‌توانید به بهتر شدن آن کمک کنید.
چرا باید از توفان فکری استفاده کنیم؟
گرچه مهم است که حل مشکلات با یک فرایند ساختاریافته و تحلیلی شروع شود، اما این می‌تواند تیم را به سمت توسعه ایده‌های محدود و پیش پا افتاده سوق دهد.
در مقابل، توفان فکری با فراهم کردن یک فضای آزاد، همه را به مشارکت در ایده‌پردازی ترغیب میکند. ایده‌های عجیب و غریب مورد استقبال قرار می‌گیرند، و همه اعضای تیم تشویق می‌شوند که به طور کامل مشارکت کنند و تجربیاتشون رو با همدیگر به اشتراک بگذارند، این باعث میشود تا ایده‌های غنی‌تری ایجاد کنید و به راه حل‌های خلاقانه و موثری برای حل مشکلات و مسائل دست پیدا کنید.
توفان فکری فردی
اگرچه توفان فکری گروهی اغلب در ایجاد ایده، موثرتر از حل مسائل گروه به شیوه طبیعی عمل میکند، اما چندین مطالعه نشان داده است که طوفان فکری فردی نسبت به توفان فکری گروهی ایده‌های بیشتری (و اغلب بهتر) را تولید میکند.
دلیل این اتفاق ممکن است به این خاطر باشد که گروه‌ها در رعایت قوانین توفان فکری سختگیری نمیکنند. اغلب اوقات، بعضی از افراد تمام توجهشان را معطوف ایده‌های دیگران میکنند و خودشان ایده‌ای مطرح نمیکنند و یا تا زمانی که نوبت به صحبت کردنشان برسد ایده‌شان را از یاد می‌برند که به این اتفاق انسداد (blocking) گفته میشود.
اما وقتی خودتان به تنهایی توفان فکری برگزار می‌کنید، بدون اینکه نگران منافع شخصی یا عقاید دیگران باشید؛ می‌توانید آزادانه‌تر و خلاقانه‌‌تر فکر کنید.
با همه‌ی این‌ها وقتی تنهایی ایده پردازی می‌کنید ممکن است نتوانید به‌اندازه‌ی جلسه‌ی گروهی به ایده‌ها پر و بال بدهید و آن‌ها را به مرحله توسعه برسانید؛ چرا که دیگر تجربه‌‌ی گسترده‌ی مجموع اعضای تیم را ندارید که از آن‌ها استفاده کنید.
ایده پردازی فردی در مواقعی موثر عمل میکند که شما نیاز به لیستی از ایده‌ها برای حل مسائل ساده یا کلی داشته باشید. اما برای حل مسائل پیچیده بهتر است که از طوفان فکری گروهی استفاده کنید.
توفان فکری گروهی
در این نوع توفان فکری می‌توانید از تجربه کامل و خلاقیت همه اعضای تیم استفاده کنید؛ وقتی یک عضو در ایده‌اش به بن بست می‌خورد، خلاقیت و تجربه یک عضو دیگر می‌تواند به کمک بیاید و ایده را به مرحله بعدی برساند. با طوفان فکری گروهی می‌توانید ایده‌های خود را در عمق بیشتری نسبت به توفان فکری فردی توسعه دهید.
مزیت دیگر توفان فکری گروهی این است که به همه اعضای تیم این احساس را می‌دهد که در حل مسئله سهیم بوده‌اند و همچنین به آن‌ها یادآوری میکند که بقیه هم می‌توانند ایده‌های خلاقانه‌ای ارائه کنند.
البته توفان فکری گروهی عیب‌هایی هم دارد. به عنوان مثال ممکن است برخی ایده‌های غیر معمول در ابتدا بی ارزش به نظر برسند؛ در اینجاست که باید محکم جلسه را مدیریت کنید، تا اعضای گروه این ایده‌ها را خرد نکنند و خلاقیت جمع را در دم خفه نکنند.
در صورت امکان، بهتر است شرکت کنندگان از رشته‌ها و تخصص‌های متفاوتی باشند. این کار می‌تواند جلسه را خلاق‌تر کند. البته حواستان باشد گروه را بیش از حد بزرگ نکنید: مثل سایر کارهای گروهی، گروه‌های پنج تا هفت نفره معمولاً بیشترین تأثیر را در جلسات طوفان فکری دارند.
۱) توفان فکری معکوس
اغلب مدل‌های توفان فکری از شما می‌خواهند برای حل مشکلات از تفکر خلاق استفاده کنید. اما طوفان فکری معکوس از شما می‌خواهد عکس این کار را انجام دهید: یعنی به جای اینکه به راه حل مشکلات فکر کنید به این فکر کنید که چگونه می‌توانید مشکلات جدیدی ایجاد کنید یا مشکلات موجود را بدتر کنید؟ هدف از این تکنیک این است که از منظرهای مختلف به مشکلات بپردازیم و از عواملی که باعث ایجاد این مشکلات می‌شوند ، بینش کسب کنیم. هنگامی که طرز فکری برای ایجاد مشکلات ایجاد کردید، برای رفع مشکلات موجود بهتر عمل خواهید کرد.
۲) نوشته ذهنی
در این روش باید از اعضای تیم بخواهید تا ایدههایشان را برروی یک کاغذ یادداشت کنند و به طور ناشناس با بقیه اعضای گروه به اشتراک بگذارند. نوشتن ایده یک روش عالی برای دادن آزادی به مردم برای به اشتراک گذاشتن ایده های غیر معمول خود، بدون ترس از قضاوت شدن است.
۳) تحلیل SWOT
SWOT ابزاری برای تحلیل استراتژیک کسب‌وکار است که نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای موجود در یک سازمان را مشخص میکند. معمولا از این تکنیک برای ارزیابی ارزش نسبی یک سرمایه گذاری جدید یا شروع یک پروژه جدید استفاده میشود. SWOT به گونه‌ای طراحی شده است که به گروه‌ها در جلسات توفان فکری، یک چشم انداز از مسئله یا پیشنهاد ارائه می‌دهد تا بتوانند به طور دقیق‌تر آن را مورد بررسی قرار دهند.
۴) نقشه ذهنی
نقشه ذهنی ابزاری بصری برای تقویت روند طوفان فکری است. در واقع، در این تکنیک شما در حال ترسیم تصویری از روابط بین ایده‌ها و مسائل هستید.
برای اجرای این تکنیک، با نوشتن هدف یا چالش خود شروع کنید و از شرکت کنندگان در جلسه طوفان فکری بخواهید که در مورد موضوعات مرتبط با آن هدف یا چالش فکر کنند. سپس لایه به لایه، نظرات مختلف را به نقشه خود اضافه کنید تا به یک مجموعه قابل استناد برسید.
۵) تکنیک پنج چرا
ابزار دیگری که اغلب در جلسات طوفان فکری استفاده میشود تکنیک پنج چرا هست. این ابزار می‌تواند برای پیشبرد روند فکری جلسه موثر باشد. با مشکلی که در حال حل آن هستید شروع کنید و بپرسید “چرا این اتفاق می‌افتد؟” پس از دریافت پاسخ، مجددا بپرسید “چرا این اتفاق می‌افتد؟” و این فرآیند را پنج بار (یا بیشتر به اندازه‌ای که به ریشه اصلی مسئله برسید) ادامه دهید. با این روش هر بار بیشتر و بیشتر در موضوع عمیق شده و جزئیات بیشتری از آن را درک می‌کنید.
توفان فکری یک تکنیک فوق العاده برای تولید ایده‌های نوآورانه و حل مسائل و مشکلات موجود در یک سازمان است. به کمک این تکنیک می‌توانید راه حل های متعددی را که نقطه نظر خودتان پنهان مانده است را کشف کرده و از تمامی پتانسیل‌های موجود برای حل یک مساله، خلق و توسعه یک ایده و … استفاده نمایید.
شرکت کسب و کار نوپای فردا، مستقر در ایستگاه نوآوری شریف، از ایده‌های خلاقانه استارتاپی و کسب‌وکارهای نوپا به‌صورت مادی و معنوی حمایت میکند.
