اصطلاح مدل کسب و کار (Business Model) در ادبیات مدیریت یک اصطلاح نسبتاً جدید محسوب می‌شود. به عنوان یک مقایسه‌ی ساده، به این نکته توجه کنید که بحث طرح کسب و کار (Business Plan) دقیقاً با همین نام، در حدود دو قرن قدمت دارد. در حالی که قدمت اصطلاح مدل کسب و کار به زحمت به دو دهه می‌رسد.
تفاوت طرح کسب و کار و مدل کسب و کار
آنچه ما امروز به عنوان طرح تجاری (یا طرح کسب و کار یا بیزینس پلن) می‌شناسیم، پس از انقلاب صنعتی و در اثر تقاضا (در واقع: فشارِ) بانک‌ها به وجود آمد.
بانک‌ها به عنوان نهادهایی که می‌توانستند سرمایه‌ی مورد نیاز کسب و کارها و صنایع را (در قالب وام یا مشارکت) در اختیار آنها قرار دهند، انتظار داشتند مدیران یا مالکان کسب و کارها، اسناد و گزارش‌ها و مستنداتی ارائه دهند که اثبات کند فعالیت آنها سودآور است و بازگشت سرمایه‌ی مناسب خواهد داشت.
این اسناد، ابتدا در حد برآورد جریان مالی و نیازهای مواد اولیه و حقوق مورد نیاز برای کارگران بود، اما به تدریج کامل‌تر شد و به شکل طرح تجاری یا طرح کسب و کار یا Business Plan که امروز می‌شناسیم، درآمد.
بخش عمده‌ای از آنچه ما در قرن نوزدهم و بیستم به عنوان صنعت مشاهده می‌کنیم، به تولید کالا مربوط است. حتی عرضه‌ی خدمات هم شکلی بسیار مکانیکی داشت.
طبیعتاً طرح تجاری هم، معمولاً به شکلی کاملاً مکانیکی و با چارچوبی نسبتاً سنتی تنظیم می‌شد و سرمایه‌گذار، چه به عنوان فرد و چه به عنوان یک نهاد رسمی مثل بانک، بر اساس سوالات پایین و سوالات مشابه دیگر، در مورد مشارکت کردن یا مشارکت نکردن و نیز چارچوب مشارکت تصمیم می‌گرفت:
چقدر سرمایه گذاری لازم است؟
تزریق سرمایه باید در چه مقاطعی انجام شود؟
چه نوع زمین یا کارگاه یا کارخانه‌ای لازم است؟
به چند نفر نیروی انسانی با چه تخصص‌هایی نیاز داریم؟
قیمت تمام شده چقدر خواهد بود؟
حاشیه‌ی سود چگونه است؟
در نهایت، بازگشت سرمایه به چه شکلی خواهد بود؟
ظهور اینترنت و مطرح شدن مفهوم مدل کسب و کار
طی دهه‌های اخیر، اتفاق مهمی افتاد و آن ظهور اینترنت بود. این ابزار جدید، فرصت‌های جدیدی را هم به وجود آورد و شیوه‌های درآمدزایی جدیدی هم خلق کرد.
قبلاً چند مدل کسب و کار مشخص وجود داشت و همه هم آنها را می‌فهمیدند. اما حالا:
- شرکتی مثل یاهو (و بعداً گوگل) آمده بود که خدمات رایگان ارائه می‌داد.
- آمازون کتاب‌ها را به شکلی می‌فروخت که در موارد زیادی، مجموع هزینه‌ی کتاب و حمل نقل، یا همان قیمت پشت جلد می‌شد و یا حتی کمتر از پشت جلد تمام می‌شد.
- شرکت‌هایی مثل PayPal ایجاد شدند که به عنوان واسطه‌ی پولی عمل می‌کردند. اما به اندازه‌ی بانک‌ها سخت‌گیر نبودند و شرایطی فراهم شد تا کسب و کارهای آنلاین زیادی رشد کنند.
- کم کم این سوال به وجود آمد که: مدل کسب و کار اینها چیست؟ اینها دارند چه کار می‌کنند؟ چطور پول درمی‌‌آورند؟
ساختار و فرایند کسب و کار در فضای جدید، با دوران حاکمیت کارخانجات و صنایع تفاوت داشت:
افزایش سود، دیگر چندان به مواد اولیه‌ی ارزان ربط نداشت.
سرعت رشد و افزایش مقیاس کسب و کار، بسیار متفاوت از گذشته بود.
کسانی که از خدمات کسب و کار استفاده می‌کردند، الزاماً همان افرادی نبودند که برای این خدمات، پول پرداخت می‌کنند.
نیروی کار (به مفهوم سنتی آن که کارگران و توان کار فیزیکی را شامل می‌شد) دیگر به اندازه‌ی گذشته معنا نداشت.
با گسترش وب، شرکت‌های جدیدی شکل گرفتند که نه وسعت فیزیکی خاصی داشتند و نه سرمایه‌ی اولیه‌ی بالایی در آنها به کار گرفته شده بود.
اجزای مدل کسب و کار
امروزه وقتی کسی از مدل کسب و کار شما سوال می‌کند (یا وقتی خودتان می‌خواهید مدل کسب و کارتان را تعریف کنید)، تقریباً مشخص است که باید در پی پاسخ چه سوال‌هایی باشد.
می‌توان گفت مدل کسب و کار (Business Model) در تلاش برای یافتن پاسخ سه دسته سوال است:
سوال‌های مربوط به ارزش آفرینی
سوال‌های مربوط به درآمدزایی
سوال‌های مربوط به پایداری و بقا
بنابراین به‌طور خلاصه می‌توان گفت، مدل کسب و کار پاسخ به سه سوال بالاست.
هرکدام از کسب و کارها نیاز به یک بیزینس مدل متفاوت دارند و نحوه ارتباط با مشتری، کسب درآمد، فروش و سایر موارد آنها با هم متفاوت است. برخی از این مدل‌های کسب و کار عبارتند از:
مدل کسب و کار تولید کننده
در این مدل، تولید کننده محصول را با مواد اولیه تهیه و تولید کرده و به فروش می‌رساند.
مدل توزیع کننده
در این مدل تولیدکننده به مردم عادی یا خرده فروشان متصل می‌شود.
مدل خرده فروشی
در این مدل، خرده فروشان، محصولی را که به صورت عمده خریده‌اند به شکل خرد به مردم می‌فروشند.
مدل دادن حق امتیاز
در این مدل، یک بیزینس موفق، در قبال دریافت مبلغی، حق امتیاز خود را به دیگری می‌فروشد.
مدل آجر و ملات
این اسم به معنای مفهوم فیزیکی فروشگاه است زیرا در این مدل، فروشندگان، در یک مکان به شکل رو در رو با مشتریان سرو کار دارند.
مدل اینترنتی
مدل فروش محصولات در بستر وب سایت و فروشگاه‌های اینترنتی.
مدل بریکس و کلیک
این مدل پر کاربرد به کاربر اجازه می‌دهد علاوه بر خرید اینترنتی، به صورت مستقیم از فروشگاه نیز خریداری کند.
بیزینس مدل حراج
در این مدل، ارائه محصول با قیمت‌هایی پایین و به صرفه برای مشتری هدف اصلی می‌باشد.
مدل کسب و کار اشتراکی
مدل خرید اشتراک از وب سایت به صورت ماهیانه یا سالیانه برای دریافت خدمات
مدل کسب و کار تبلیغاتی
تولید محتوا در وب و دریافت مبلغی برای تبلیغات، روشی است که این مدل از آن پیروی می‌کند.
مدل بازارهای آنلاین
در این مدل، فروشندگان مختلف در یک مکان قرار می‌گیرند و محصولاتی مشابه را می‌فروشند یا درواقع برای فروش رقابت می‌کنند.
مدل دسترسی بالا
در این مدل، فروشندگان و ارائه دهندگان خدمات به خاطر ارتباطات و اعتمادی که از مشتری می‌گیرند، به سودآوری می‌رسند.
مدل دسترسی کم
برخلاف مدل قبلی، این مدل کسب و کار به ارتباطات رو در روی انسانی احتیاجی ندارد و نیاز اولیه این مدل، بهبود فناوری مورد استفاده است.
مدل کسب و کار فریمیوم
در این بیزینس مدل، بخشی از یک محصول ارائه شده به شکل رایگان قابل استفاده است و برای استفاده از سطح پیشرفته آن، نیاز به پرداخت مبلغی می‌باشد.
با تمام تعاریفی که از انواع مدل کسب و کار برای یک استارت آپ ارائه شد، باید در نظر داشته باشید که در بسیاری از موارد، ترکیب این مدل‌هاست که می‌تواند جوابگو باشد زیرا ممکن است هر کاری، نیازها و اهداف متعددی را در نظر داشته باشد و برای رسیدن به آنها باید یک مدل ترکیبی را برای خود ایجاد کند.
بوم مدل کسب و کار چیست و چه کاربردی دارد؟
با تغییر شرایط و الگوی درآمدزایی، دیگر نمی‌توان بدون دانش و راه‌‌های علمی اثبات شده، وارد جاده کسب و کار شد که اگر در این راه از مشاوره‌های افراد موفق در این زمینه استفاده کنید قطعا درصد موفقیتتان نیز بیشتر خواهد شد.
همانطور که قبلا گفتیم برای کسب و کارتان باید سئوالاتی را از خودتان بپرسید و به آنها پاسخ بدهید. اگر بوم مدل کسب و کارتان را درست کرده باشید و در آن به تمام سئوالات پاسخ داده باشید، دیگر نیازی به دادن توضیحات زیاد برای سرمایه گذاران، مشتریان و یا شرکا نخواهید داشت. بنابراین درست کردن بوم مدل کسب و کار، یکی از مهترین کارهاییست که باید در ابتدا انجام دهید.
بوم مدل کسب و کار می‌تواند خروجی کار شما را مشخص کند و همه محرک‌هایی که روی کار شما تاثیر دارند را نمایان‌تر کند. انعطاف‌پذیر بودن، از دیگر ویژگی‌های این بوم است که به راحتی قابل تغییر است و اگر بخشی مشکل دارد یا نیاز به تغییر دارد بدون هزینه تغییر پیدا خواهد کرد.
برای تهیه بوم بیزینس مدلتان باید کمی تحقیق کنید یا فیلم‌های آموزشی در این زمینه را ببینید. با نوشتن آنچه در سر دارید و تمام نیازها و اهدافتان، نمونه اولیه بوم مدل کسب و کارتان را ایجاد کرده‌اید و تنها باید آن را کامل و جامع‌تر کنید. یکی از کتاب‌های خوب برای کمک به شما در این زمینه، کتاب ” Business Model Generation” است که راهکارها و پیشنهادهای بسیار خوبی را برای خلق بوم مدل کسب و کار به شما خواهد داد.
شرکت کسب و کار نوپای فردا مستقر در ایستگاه نوآوری شریف، در حوزه تبلیغات و تجارت الکترونیک مشغول به فعالیت می‌باشد و ماموریت خود را حمایت و شتابدهی استارتاپ‌ها و ایده‌های کسب‌و‌کار تعریف کرده است.
