تفکر سیار در افسون زدگی جدید

به نام خدا

نویسنده : علی شیرخانی

کتاب «افسون زدگی جدید: هویت چهل تکه و تفکر سیار» نوشته دکتر داریوش شایگان (1) یکی از کتاب هایی است که به مشکلات جوامع بشری در عصر فرامدرن پرداخته است . نویسنده، افسون زدگی را دست مایه نوشته خود قرار داده و بر این باور است که انسان فرامدرن امروزی، از افسون قدیم رها شده و در این روزگار انقلاب ارتباطات و فرامدرن دچار افسون دیگری شده است . مؤلف در حقیقت می خواهد درمان شناسی کند; بدین معنی که چرا به انسان چنین آسیب هایی پس از رهایی از افسون قدیم وارد شده است . کتاب از یک پیشگفتار و یک مقدمه و هفت فصل و یک نتیجه گیری تشکیل یافته است .

در مدخل کتاب به مشکلات روشی کتاب اشاره شده و سپس به تعریف مفاهیمی چون افسون زدایی، تکنیک زدگی و مجازی سازی پرداخته و بر این باور است که ویژگی این سه مفهوم، در هم شکستن هستی شناسی های کلاسیک و دوران قدیم است . این درهم شکستگی واقعیت دیگری را عیان می کند که نتیجه منطقی آن نیز هست; یعنی ارتباط همه جانبه و متقابل در سطحی بسیار گسترده . ارتباط همه جانبه، مستلزم تفسیرها و شناخت های مختلف است و بنیاد هستی شناسی مبتنی را فرو می ریزد و در نتیجه هویت چهل تکه با تفکری سیار به همراه دارد .

فصل اول کتاب، با عنوان «سطوح متعدد آگاهی » آغاز می شود . در این فصل از آگاهی عصر نوسنگی تا عصر انفجار اطلاعات را به میان می کشد و معتقد است که با گسترش ارتباطات و با کنار هم قرار گرفتن همزمان فرهنگ های گوناگون، هم زمانی سطوح مختلف آگاهی نیز عیان می شود و انسان احساس می کند که گویی در عمق، هیچ چیز از صفحه خاطر ذهن بشر محو نشده است . در امریکا که هم اکنون مهد تکنولوژی پیشرفته و جهان فرامدرن است، در کنار تکنولوژی پیشرفته، مراسم شمنی امریکایی های بومی، حرکت های بدنی یوگای کلاسیک، طب سوزنی چین تارو، همه نوع مساسانر ژاپنی، طالع بینی، دستگاه های واقعیت مجازی، راک و بریک دسن، بی هیچ ارتباطی مشاهده می شوند . دکتر شایگان در این فصل با چنین نگاهی معتقد است که از آن جا که پروژه مدرنیته همه تمدن ها را تحت تاثیر قرار داده و برخی اوقات آنها را به انحطاط کشانده است، شاید دیگر نیازی به برخورد تمدن ها نباشد . «بدین ترتیب ما هم اکنون در مناطق ترکیب و آمیختگی به سر می بریم; عرصه تلاقی، در آنچه من منطقه اختلاط pvc ھe× ذیin ,lـzdf éovکیj pënjdغclv یoیدئ éf بیغdتoc êکeغ éf عa êd©µc éئ edغ یغlطn . ضcوlی×dغ êqdvéتoقk ôqکd dë
(2) هر چند مدرنیته که در ادامه آن جهانی شدن تمدن غرب، تمدن ها را از بین می برد، ولی در حیطه عقاید موروثی و اعتقادات، با ایستادگی روبرو می شود و آخرین مقاومت های مذبوحانه ادامه می یابند و این تلاش ها نیز بازگشت دوباره به نظام قبیله ای است . (3)

در فصل دوم شایگان به مسایل فرهنگ و چندگانگی فرهنگی (Muliculturalism) می پردازد و بر این باور است که بررسی مسایل فرهنگی، یکی از پیچیده ترین مباحث جامعه است و هم اکنون به علت تکنولوژی ارتباط، گسترش افق فرهنگی، یکی از فریبنده ترین جنبه های هویت چندگانه فرهنگی است . چندگانگی فرهنگی در شکل افراطی آن به سیاست هویتی تبدیل می شود که در آن مفهوم فرهنگ قهرا با هویت قومی بسیار تنگی مشتبه می شود . این امر دو خطر را در بر دارد: یکی آن که ذات و جوهر مفهوم فرهنگ را اصالت می بخشد و با تاکید مفرط بر محدوده ها و تمایزهای یک فرهنگ خاص نسبت به دیگر فرهنگ ها، آن را شیئی وار (Reify) می کند . دیگر آن که به تجانس این فرهنگ بیش از حد تعمیم می بخشد، و از آن بت می سازد و آن را خارج از دسترس تحلیل نقادانه قرار می دهد . شایگان با اعتراف به این که چندگانگی فرهنگی بن مایه های اصلی خود را از نسبی نگری فرهنگی اخذ می کند، ولی بر این باور است که چندگانگی فرهنگی در عین رد فرهنگ والا و برتر که اروپا مداری مروج آن است، خود همان مرزبندهایی را که به آنها معترض است، بی قید و شرط می پذیرد . در حالی که خواهان کثرت ضوابط فرهنگی و برنامه درسی جداگانه برای هر گروه و قومی است، بر همان عدم مساواتی که می خواهد از بین ببرد، مهر تایید می زند . (4) ولی گسترش جهانی سرمایه که از مرز دولت ملی فراتر می رود، ظهور هویت های قومی و گروهی و انقلاب در تکنولوژی های اطلاعاتی، موجب شده که فرهنگ به سرچشمه ارزش های جدید تبدیل شود .

فرهنگ در این معنای تازه به سطح یک مقوله جهانشمول ارتقا یافته، از فرهنگ های خاص متمایز می شود . نوعی فرهنگ فرهنگ ها و یک فرافرهنگ است . بر مبنای این بینش، هدف چندگانگی فرهنگی، دیگر ایجاد روابط میان فرهنگ های موجود نیست، بلکه آزاد کردن و بسیج کردن نیروهای پویایی است که می توانند زاینده هویت های جدید باشند . خلاصه این که چندگانگی فرهنگی در تحلیل نهایی یک ظرفیت فرهنگی است، توانایی عام انسانی است، برای خلق ارزش های جدید . (5)

فصل سوم نوشته دکتر شایگان به هویت چهل تکه اختصاص یافته است . وی اعتقاد دارد که انسان امروز دیگر قادر نیست وجود خود را در یک محدوده و با یک هویت معین حفظ کند . ما هر چه بیشتر بر هویت خویش تاکید کنیم، هر چه تعلق خود را به فلان گروه یا ملت با صدای بلندتر جار زنیم، آسیب پذیری هویت خویش را بیشتر نشان داده ایم . انسان امروزی از آن رو دچار بحران هویت است که هویت، دیگر مجموعه ای یک دست از ارزش های ثابت و مطمئن نیست . البته این بدان معنا نیست که شخصیت ما در نوعی گدازه بی شکل و نشان حل شده است، بلکه بدان معناست که تقلیل شخصیت ما به سطح «فردیتی بی مایه » دیگر پاسخگوی واقعیت فردی مدرن ما نیست، که مستقل از اظهارات ساده انگارانه مدعیان، پیچیده و مرکب شده است . ما همگام با این صداهای احیا شده، خود را همراه شمن های باستانی استپ های آسیایی، راهبان بودایی، جوکیان روشندل و شهسواران، در جستجوی جام مقدس احساس می کنیم; ما در وجود خود، همه «افسانه های قرون » را گرد آورده ایم . این افسانه ها با مراسم، تصاویر و رؤیاهای جمعی خود در درون ما حاضرند . (6)

به طور واضح مراد از چهل تکه آن است که فضاهای مختلف و ناهمگونی که از لحاظ تاریخی و معرفت شناختی وجود ما را ساخته اند، در سطح واحدی قرار ندارند . گویی ما در نتیجه فرایندی که درک آن آسان نیست، همه اعصار تاریخ بشریت را به صورت درهم آمیخته در خود گردآورده ایم .

از آنجا که ما در دنیایی با سطوح مختلف بازنمایی زندگی می کنیم و قالب های شناختی که این سطوح را در خود گرفته اند، بسیار گوناگون هستند، تجلی آنها تنها به صورت اختلاط امکان پذیر است . ما علاوه بر آن که از وجود ردپاهای رنگ پریده لایه های کهن هستی در درون خود بی خبریم، در تسخیر جادوی مقاومت ناپذیر آنها نیز هستیم . ما از حالتی به حالت دیگر می رسیم، بی آن که خود از این چرخش آگاه باشیم و پس از آن که این گذر متحقق شد، خود را دچار احساسات غریبی می بینیم که از مهار و هدایت آن عاجزیم . این مسئله، تفکر انسان امروزی را به صورت سیار درآورده است . شایگان با الهام از نوشته های دکتر سروش، بر این باور است که کشورهای اسلامی و ایران، هویت های سه گانه دارند: هویت ملی، دینی و مدرن که هر یک در دل دیگری جای گرفته است . (7)

نویسنده کتاب، فصل سوم را حوزه اختلاط نام نهاده است . در حوزه اختلاط، برای روایت و تخیل، زمینه پربار و سرشار از تصویر به بار می آورد; عرصه ای است که در آن پاره های واقعیت سبب ایجاد ترکیب هایی بس جسورانه می شوند و امور جزئی، پراکنده، در هم شکسته و متضاد در حیطه های متعدد، دیدگاه های درخشان به بار می آورند; زیرا در این عرصه سطوح معنایی از لحاظ تاریخی دور از هم، روی هم جای می گیرند تا دنیایی بیافرینند که انسجام آن هم مدیون قدرت تخیل است و هم حاصل گسست های آزاردهنده واقعیت .

در فصل پنجم شایگان به طیف وسیعی از تفسیرها از جهان می پردازد . در این فصل، مباحث مدرنیته و فلسفه های نیهیلستی و هیچ انگارانه ای طرح می شود و سپس با طرح مسئله ای با عنوان پایان مدرنیته، بر این باور است که از هم پاشی روایت مدرن از جهان به واقعیت جدیدی در جهان منجر می شود که «سررسیدن » عمر مدرنیته نیست، اما روی کارآمدن معنویت جدید است; معنویتی که با احوال دنیای کنونی ما انطباق یافته است .

در هستی شناسی درهم شکسته، همه بناهای متافیزیکی فرو ریخته اند و چاره ای نداریم جز تسلیم شدن به این وضعیت، سپردن خود به دست آن و تلاش برای یادآوری ردپاها و بازمانده های هستی ای که رد آن از تاریخ تفکر محو می شود . همه تلاش های ما برای تفسیر، از ارضای میلمان به بودن، فراتر نمی رود و نمی تواند به معنایی مطلق دست یابد . از سوی دیگر اساسا این تاویل ها مشخصه ذهنیت و روح عصر ماست . (8)

فصل ششم،

به شبح سازی جهان معروف است . مراد نویسنده از شبح سازی این است که در آغاز پروژه مدرنیته، اندک اندک اسطوره ها و صور ازلی جهان کهن به وسیله انسان مدرن کنار زده شد و پس از چندین قرن درون فکنی، اکنون جهان دوباره افسون زده شده است . نیاز به امور غیرعقیدتی، به تکریم و پرستش مجهولات و میل کودکانه به چیزهای اعجاب انگیز، امروز نیز به اندازه گذشته قوی است . بی تردید سرشت این پدیده جدید که گاه به صورت اعتقاد ساده دلانه به خرافات ظاهر می شود، با آنچه بر جهان ما قبل مدرن حاکم بود، متفاوت است . این نوع شبح سازی از امور معنوی، علاوه بر آن که حاکی از میل اصیل انسان به سیر و سلوک است، شکنندگی آشوب برانگیز اسطوره های جدید را نیز آشکار می سازد; اسطوره هایی که چون معانی استوار ندارند و بی شکل هستند، قادرند همه عناصر ناهمگون و پراکنده در جهان را جذب نمایند . این اسطوره ها فقط در قالب باورها و اعتقادات ظاهر نمی شوند، بلکه در حیطه سیاست و مبارزات اجتماعی نیز تجلی می یابند . (9)

شبح سازی جهان در دو مسیر موازی جریان دارد، که گاه در دنیای مجازی با هم منطبق و مقارن می شوند: از سویی، همان طور که گفتیم، همه عقاید سرگردان و معلق حاصل از پیوند آیین های عرفانی، گونه ای از فراواقعیت را آفریده اند که ورای جهان قرار دارد; از سوی دیگر، انقلاب الکترونیک در انتقال امواج با استفاده و دخل و تصرف منتسب به ذات الهی، یعنی حضور همه جایی، آنیت و بی واسطگی، صفات ذاتی زمان می شوند، زمانی که هم اکنون جهانشمول و واحد است . (10) نویسنده به شبح سازی، مجازی سازی نیز می گوید; چرا که عرفان ومعنویت قبل از دوران مدرن، حقیقت بود و معنویت پدیده آمده در هستی شناسی در هم شکسته، مجاز آن می باشد . (11)

در فصل هفتم دکتر شایگان به مسایل روح می پردازد و عنوان این فصل را «قاره گمشده روح » می نامد . وی در این فصل ابتدا به گفت وگوهای فراتاریخی می پردازد و با بررسی آثار شانکارا یکی از برجسته ترین حکمای اندیشه کهن هندو و بانی مکتب ادویتا و دانتا، و مایستراکهارت، یکی از اصیل ترین نمایندگان معنویت مسیحی در قرون وسطی، دو قطب بزرگ، یکی در مشرق زمین (هند) و دیگری در غرب، و ابن عربی از جهان اسلام و حکیم تائوی چینی، یعنی «لائوستو و چوانگ ستو» سعی می کند با بررسی تطبیقی نظام های دینی و عرفانی اشخاص یاد شده، به یک الگوی یکسان برسد; هر چند از لحاظ جزئیاتی چون منشا و اوضاع و احوال تاریخی، متفاوت هستند . (12)

وی سپس به آیین بودا می پردازد و علل مختلفی برای گرایش مردم اروپا، به ویژه فرانسه به این آیین ذکر می کند و با عنوانی همچون آیا می توان باز به قاره روح راه یافت، کتاب به پایان می رسد .

پیام اصلی کتاب

مفهوم محوری متن کتاب به نظر نگارنده این سطور «روح » است . هر چند روح به درستی در این نوشته تبیین نشده است، ولی از نگاه شایگان، روح انسان مدرن آزرده است; چرا که تجدد و پروسه مدرنیته با تمام شکوه و جلالش حفره هایی در روح انسان مدرن ایجاد کرده است که خود توان پر کردن آن را ندارد، ولی لاجرم از همان جا باید چرخشی صورت گیرد که معنویت گرا باشد . به قول واگنر در پادینکال «تنها همان سلاح زخم آفرین، مرهم است بر زخم .» (13) حفره های مدرنیته باید به وسیله ادبیات، هنر، امور معنوی و ادیان، البته ادیان بدون شریعت، پر شود .

شایگان در این کتاب کوشش فراوان می کند که راه حلی برای درمان بیماری و آسیب های ناشی از پروسه مدرنیته که بر پیکر انسان فرود آمده است، پیدا نماید .

تز بنیادی نویسنده به طور فشرده و اجمال در کتاب این است که پروژه مدرنیته، از یک سو انسان را از قفس دو جداره «قیمومیت قدرت سیاسی » و «قیمومیت قداست دینی » آزاد کرده و افسون هر دو را از روح انسان زدوده است . انسان مدرن از حمایت نهادهای عقلایی و دموکراتیک در مقابل آن دو قیمومیت برخوردار است . و این نهادها از او در برابر اسارت دوباره در قفس دو تویه فوق محافظت می کند . از سوی دیگر، همان پروژه مدرنیته با ایجاد امکانات رشد و گسترش تکنولوژی و انتقال آنی امواج و در دسترس قراردادن اطلاعات از هر نوع و جنسی، زمینه مجازی سازی را برای انسان مدرن فراهم آورده است . مجازی سازی، مبانی و معیارهای معرفت شناختی سنتی از زمان ومکان را برهم زده است . پیش نیاز آن یادگیری شیوه های ادراک چند حسی به جای ادراک سنتی مبتنی بر تفکیک حواس است . سطوح مختلف آگاهی و وجوه متعدد شناخت در علم، فلسفه و روانشناسی و جامعه شناسی با هم برخورد می کنند و نوعی آهنگ ناموزون و چند نوایی ایجاد می کنند .

به عبارت دیگر انسان عصر مدرن در برابر هجوم لحظه به لحظه، انباشتی از اطلاعات که بخش بزرگی از آن به صورت مجازی جاندار هستند، از هیچ گونه حمایت نهادهای مدرن برخوردار نیست . در نتیجه، جهان جاندارپنداری تکنولوژیک از نو، انسان را به دام افسون خود می کشد . در کنار افسون زدایی دنیای مدرن، اینک شاهد ظهور افسون زدگی جدید هستیم که دنیای مدرن را گویی از نو مسحور کرده است .

افزون بر این، در دنیای مدرن، نظام های فکری - فلسفی و هستی شناسی ها و متافیزیک کلاسیک، بی اعتبار شده اند . انسان مدرن شیوه های کاربردی و راهکارهای اندیشگی و اندیشه ورزی سنتی، در مشاهده و تحلیل خود از جهان پیرامون را از دست داده و به هستی شناسی های در هم شکسته و چند ادراکی روی آورده است . انسان مدرن حتی داده های «عقل روشنگری » یعنی نیروی مسلحی که انقلاب مدرنیته را به وجود آورد و برای آن کارساز بود، شالوده شکنی کرده و در نتیجه ناکارآمد مانده است . در چنین شرایطی، روح انسان که با حیات مادی و عنیت فرانمودهای آن روبرو شده است و از نمادسازی آن و نگرش تمثیلی بدان به قصد دریافت آرامش و سکون ناتوان است، به لایه های درون خود پناه برده و در آن آشفته و سردگردان است .

مشکل دیگر انسان مدرن، زندگی در دهکده جهانی است . در دهکده جهانی مرزهای ملی و قومی و . . . فروریخته اند و فرهنگ ها، یک دست و نایکدست و بی واسطه، رو در روی یکدیگر قرار گرفته اند . نابرابری های اقتصادی که روند بی وقفه گسترش اقتصاد جهانی نیز بدان دامن می زند، نامتجانس بودن هنجارها، باورها و شیوه های تعامل، همه فرهنگ ها و تمدن های جهان را تنش مند ساخته است; کلیه مظاهر حیاتی، جهانی شده اند و در عین حال راه بازگشت نیز بسته است و سیل جهانی شدگی، پل های پشت سر را ویران کرده است . هویت های یگانه ساز تاریخی، از هر گونه، توانایی تفکیک و تمایز خود را از دست داده اند . مآلا ما در شرف تکوین انسان چهل تکه ای هستیم با تفکری سیار و سیال که دیگر به هویتی خاص تعلق ندارد و مآلا چند هویتی شده است . هویت چهل تکه و تفکر سیار و سیال یعنی چه؟ هویت چهل تکه به این معناست که انسان یک هویت ندارد، دائم در سیر و سلوک و سفر است و در فرهنگ های مختلف حضور پیدا می کند، از یک حوزه فرهنگی به یک حوزه فرهنگی دیگر می رود، و از یک اقلیم به اقلیم دیگر سیر می کند . الزاما، هویت های چند گانه، تفکر سیار و سیال به وجود می آورد . تفکر سیار یعنی این که دیگر تفکر ایستا نیست، بلکه پویاست . تفکر سیار و سیال سعی می کند مرزها را بشکند و در فضای بینابین زندگی کند . فضای بینابین، یعنی این که همزمان بین این و بین چیز دیگر باشد .

با توجه به محتویات کتاب، می توان نماد کامل چند هویتی و تفکر سیار را در وجود شایگان یافت . وی با وجود این که اصالتا هویت ایرانی، شرقی و اسلامی دارد، دائما در فرهنگ های مختلف سیرو سلوک می کند و مآلا تفکری سیار دارد . با توجه به این که انسان مدرن، دراین آشفتگی و دگرگونی، ناتوان از سازگاری است، دردیدگاه شایگان، باید از پس این پراکندگی و آشفته بازاری، نظامی منسجم ایجاد شود و از دل این چند گونگی، به همبستگی متقابل و همه جانبه دست یافت . لذا وی بر این باور است که انسان مدرن ناگزیر است که رویکردی نو به ادیان، مذاهب و سلوک های گوناگون باستانی داشته باشد . این رویکرد در حقیقت پدیده معکوس بازگشت به قبیله را آغاز کرده و دوباره بر افسون زدگی انسان می افزاید . مگر این که نوع نگاهمان را به ادیان ومذاهب تغییر دهیم و از ادیان «عرفان روح » (seelenmystik) استخراج شود . این نوع عرفان با قواعد فقهی کاری ندارد و در نتیجه شریعت گرا نیست; به زندگی خصوصی ما نظر ندارد و صرفا در بستری شکوفا می شود که قدس و امر قدسی و سیاست از هم جدا باشند; زیرا انسان دیگر در عصر ساختارهای محکم امر قدسی نمی زید . او در عصر هستی شناسی در هم شکسته و در زمانه ارتباط متقابل همه پدیده های محسوس، معقول و معنوی، زندگی می کند . (14)

پیشنهاد شایگان برای انسان زمانه ما برای رهایی از بن بست آشفتگی و سرگردانی و بهبودی روح زخم خورده، از بیماری افسون زدگی جدید، ضمن پذیرش هویت چهل تکه و تفکر سیار، این است که در باغ های مکتب بودایی تنفس کنیم . مکتب بودا، از جمله رهیافت های موردنیاز انسان مدرن با هویت چهل تکه و تفکر سیار است; چرا؟ چون در آیین بودا مفهوم «خدا» محدودکننده نیست و در این آیین نوعی معنویت دنیوی و عرفی یافت می شود که اسیر متافیزیک منسوخ و نامناسب بازمانده نیست . آیین بودا نافی دائمی بودن امور، ثبات افکار و جباریت انحصارطلبانه امر واحد، و در عوض متضمن حرکت و صیرورت است . این حرکت و جریان توهم استمرار را ایجاد می کند، همان جریان و سیلان فراری که دیگران آن را قلعه تسخیرناپذیر هستی مطلق تعبیر کرده اند . جذابیت استثنایی آیین بودا در جهان کنونی نیز ناشی از همین ویژگی هاست; زیرا جهان امروز در عین حال که هواخواه سکولاریسم و آزادی انتخاب است، شاید بیش از هر زمان، و به طرزی مقاومت ناپذیر، مجذوب قداستی عاری از قید و بند قومی نیز هست . (15) به گفته شایگان آیین بودا فراسوی آینه ها و دنیای عرفان است و گذر بدان را که شامل استسحالات تمثیلی و روحانی است، توصیه و تجویز می کند .

ملاحظات

1 . علی رغم این که کتاب های شایگان ارزشمند و قابل استفاده است، ولی بیش از حد متنوع، متلون و شلوغ است . انبوهی از اطلاعات و آگاهی ها را ازرشته های مختلف علمی از قبیل علم سیاست، جامعه شناسی، معرفت شناسی، روانشناسی، هستی شناسی، فلسفه علم، دین پژوهی و . . . در این نوشته جای داده شده است . خواننده با ملاحظات فهرست کتاب پی به متنوع بودن متن می برد . در نتیجه این کتاب با این ویژگی برای خواننده ملال آور خواهد بود و در پی آن مخاطب نیز کمتر خواهد شد . مگر افرادی که واقعا طالب نوشته ها و دیدگاه های شایگان باشند . هر چند نویسنده خود به این مسئله آگاهی داشته و در پیشگفتار متن فارسی، متنوع بودن را عمدی ندانسته است .

«کتابی که در معرض دیده خواننده ایرانی گذاشته می شود، کتابی است به ظاهر پراکنده و پیچیده که در آن سطوح مختلف آگاهی، وجوه متعدد شناخت، اعم از فلسفه، جامعه شناسی و روانشناسی با هم برخورد می کنند و شاید هم نوعی آهنگ ناموزون چندنوایی ایجاد می کنند . این تداخل قطعا عمدی نیست، بلکه از آشفتگی اوضاع فرهنگی خود جهان ناشی می شود .» (16)

هرچند توجیه فوق به نظر مطلوب می رسد، ولی جبران کننده نقص کتاب نیست .

2 . ایهام گویی و ابهام گویی در این کتاب بسیار است و نیازی به ذکر نمونه هایی از این نوع نمی باشد . نویسنده به دنبال همین مسایل، برخی اوقات دچار مدعای بی دلیل نیز می شود . مفروض و فرضیه مورد نظر ایشان این است که هم اکنون جهان هستی و معرفت شناسی های آن در هم شکسته اند و مردم هویت های چهل تکه و تفکر سیار پیدا نموده اند ; به چه دلیلی؟ ولی به نظر می رسد که هویت های قومی و مذهبی رنگ شدیدتری به خود گرفته اند . اگر در آغاز پروژه مدرنیته، کشورهای جهان با حدود و مرز جغرافیایی کمتر از 50 کشور بودند، هم اکنون نزدیک به دویست کشور با مرزهای جغرافیایی، رسوم و آیین خاص خود رسیده است . نداهای استقلال طلبانه که از گوشه و کنار جهان به گوش ما می رسد، حاکی از حفظ هویت و قومیت های ملی و مذهبی ست یا این که هویت چهل تکه و تفکر سیار؟

3 . نویسنده کتاب در برخی موارد، دچار نوعی ناهمسانی و تضاد در گفتار و نوشتار شده است . ایشان از آغاز کتاب بر این نکته پای می فشارد که هم اکنون افسون قدیم به کنار نهاده شد، و افسون جدید آغاز شده است; حال آن که افسون جدید حفره های عمیقی در روح و زندگی بشر به وجود آورده است، دیگر راهی برای پرکردن این حفره ها و خلاها نمانده، جزء تفسیر و تبیین دوباره ادیان که با روح هویت چهل تکه و تفکر سیار سازگار باشد . لذا بازگشت به گذشته امری است محال و نشدنی; اما در قسمت های عمده کتاب، با این تذکر روبرو می شویم که باید نگاه به گذشته داشته باشیم; به گونه ای که میشل فوکو «متذکر به گذشته » (17) بوده است . در اصل «تذکر» همیشه یک نوع بازگشت به گذشته است .

4 . در فلسفه دو مبحث وجود دارد که در کنار هم مطرح می شوند، آن دو عبارتنداز: کون و فساد، و حرکت . (18) کون و فساد، مخصوص تغییرات دفعی، و حرکت، ویژه تغییرات تدریجی می باشد . از این روی نمی توان نوع خاصی از تغییر را از یک نظر، مشمول هر دو دانست . شایگان از آغاز کتاب تا پایان کتاب استدلال می نماید که فرهنگ و تمدن بشری هم اکنون چند تکه شده است . چند تکه شدن نیز حاصل افسون زدایی مدرنیته می باشد . آراء و عقاید و باورهای دوران قدیم منسوخ و به فساد تبدیل شده و هویت های چندگانه «تکوین » یافته اند . وانگهی ایشان در جای جای کتاب استدلال می کند که معارف و علوم و تمدن بشری از آغاز (دوران باستان تا کنون) روند تکاملی طی کرده است و اگر تلاش اندیشمندان نبود هم اکنون ما دارای چنین معارف عظیم بشری نبودیم . عبارات اخیر شایگان گرایش به مباحث حرکت در فلسفه دارد; آن هم از نوع حرکت اشتدادی; یعنی فرهنگ و تمدنی به فرهنگ و تمدن دیگر تکامل بخشیده است: فرهنگ رومی به فرهنگ یونانی، فرهنگ اسلامی به فرهنگ غربی و هم اکنون فرهنگ غربی به دیگر فرهنگ ها . اگر بدین گونه باشد، در نظر نویسنده، فرهنگ بشری دارای حرکت اشتدادی است . یعنی متحرک به واسطه حرکت، به فعلیت و کمال جدیدی می رسد و ضرورتا هر حرکتی اشتدادی و موجب تکامل یافتن متحرک خواهد شد و بدینسان هر مرحله حاوی مرحله قبل خواهد بود . آنچه از این کتاب برمی آید، این است که نویسنده اعتقادی به حرکت اشتدادی و اینکه مرحله بعد حاوی مرحله قبل باشد، ندارد .

5 . مشکل دیگری که در کتاب ایشان به نظر عجیب می رسد، این است که وی در طرح مباحث اسلامی خواننده را به آثار هانری کربن فرانسوی ارجاع می دهد . با توجه به این که ایشان به منابع فارسی تسلط دارد و بعضا به عربی، چرا از منبع اصلی و دست اول استفاده ننموده است . کمااین که در برخی از موارد به متون قیصری و سهرودری مستقیما استناد کرده است . پیرو استناد به منابع خارجی و دست دوم است که ایشان بین مسلمان مؤمن که در مجموع سنتی اند و مسلمان تندرو که بنیادگرا (19) نامیده می شوند، تمایز قایل شده است . از دیدگاه ایشان بنیادگرایی تحت تاثیر ایدئولوژی های افراطی، مفهوم جهش را ترویج می کند که از دیدگاه ایشان مفهوم جدید می باشد، و در بنیاد با طرز فکر اسلام کلاسیک منافات دارد . بر اساس این تحلیل انقلاب اسلامی ایران نیز چون حرکت و انقلاب را ترویج می کند، جزء ایدئولوژی های افراطی است و پدیده جدیدی به نام اسلام انقلابی را پدید آورده است . به نظر می رسد که شایگان در تقسیم بندی خود از اسلام به کلاسیک و اسلام انقلابی و ترویج دهنده جهش، به خطا رفته است . چرا که اسلام، اصولا دارای عناصر حرکت، تعالی و تکامل است و در این مسئله اکثر علمای اسلام توافق و اجماع دارند; زیرا مباحثی مانند امر به معروف، نهی از منکر، جهاد، شهادت و . . . از مفاهیمی هستند که با جهش سازگارند نه با سکون . اگر یک پژوهشگر منصف نیم نگاهی به آثار علما و فقهای اسلامی اندازد، خواهد دید که آنان مباحث فوق را ذکر کرده اند; البته این قید را نیز افزوده اند که در صورت وجود مقتضی و فقد مانع، باید به امر به معروف و نهی از منکر و . . . پرداخت .

6 . عجیب تر از بند5، این که ایشان در فصل پایانی می خواهد در دل این پراکندگی، چندگونگی و آشفتگی، به گونه ای از همبستگی متقابل همه جانبه دست یابد . در این راستا به مذهب و آیین بودا رو می آورد و عرفان بودایی را برای روح سرگشته و هستی شناسی های در هم شکسته پیشنهاد می کند . ایشان در علت یابی جذابیت دین بودا در غرب چنین استناد می کند:

«هفته نامه ی رویداد پنجشنبه (20) در شماره بیستم تا بیست هفتم مه 1998، در گزارشی درباره مکتب بودا در فرانسه خبر می داد که در فرانسه بیش از ششصدهزار نفر آسیایی تبار و فرانسوی، پیرو آیین بودا هستند . این رقم، آیین بودا را از حیث تعداد پیروان، تقریبا در رده دین یهود و مذهب پروتستان قرار می دهد . . . . آیین بودا بسیاری از غربی ها را حقیقتا مجذوب خود کرده است . می توان دلایل متعددی برای این پدیده نسبتا عجیب ارائه کرد .» (21)

نویسنده پس از بیان مطالب فوق، به دلایل جذابیت آیین می پردازد و از هستی شناسی آن آغاز می کند . مهم ترین ممیزه آن، این است که بنای سنگین الهیات یکتاانگارانه و معادشناسی ناشی از آن را کنار می نهد و مستقیما به موقعیت های محدود کننده وجود می پردازد: رنج، پایان آن، رهایی و غیره .

در تحلیل کلمات فوق باید گفت که علاوه بر این که می توان در نوع هستی شناسی و معرفت شناختی آیین بودا به قیل و قال پرداخت، نکته قابل استناد نویسنده کتاب به آمار مجله رویداد پنجشنبه است . در آن مجله ذکر شده است که آیین بودا ششصد هزار پیرو در فرانسه دارد . بر فرض که آمار این مجله مستند و دقیق باشد، آمار رسمی درباره مسلمانان فرانسه چندین برابر آیین بوداست .

در انتخابات سال 2002 ریاست جمهوری فرانسه اعلام شد که تعداد مسلمانان آن کشور بیش از چهار میلیون نفر می باشد . خود نویسنده کتاب با مسافرت های متعددی که به کشورهای مختلف جهان داشته، ملاحظه نموده است که هر روز بر تعداد مسلمانان افزوده می شود و این ارقام را نیز مقامات کشورهای غیرمسلمان تایید می کنند، و حتی در برخی موارد، استراتژیست های آن کشورها نسبت به افزایش مسلمانان هشدار می دهند . علت افزایش دین اسلام بر اساس تحقیقات خود غربی ها، وجود جاذبه های فراوان در دین اسلام است . مفاهیمی چون آزادی، برابری، برادری، مساوات و توجه به کرامات انسانی و . . . در دین اسلام یافت می شود . تعجب از این است که نویسنده این گونه مطالب را مشاهده می کند و در حقیقت درد را تشخیص می دهد، ولی نسخه ای دیگر می پیچید و خواننده را به دین بودا حواله می دهد!

البته این کتاب نیاز به دقت و بررسی جدی دارد که به وقت دیگر موکول می گردد .

پی نوشت ها در دفتر مجله موجود می باشد .

منبع

موفق باشید

به امید خدا