نویسنده : سید صادق سیدنژاد
در میان همه دوره های زندگی انسان، دوره جوانی در روند تحقق کمال حقیقی و شخصیت واقعی او بسیار مهم و سرنوشت ساز است. در این دوره از زندگی، تغییر و تحولات سریع و در عین حال، مؤثری به وقوع می پیوندد. که چگونگی برخورد با این دگرگونی ها، مسیر آینده فرد را مشخص می سازد. از جمله این تحولات بروز و ظهور یک سلسله نیازهای جدید است که ارضای درست و به موقع آن ها، علاوه بر متمایز ساختن نوع زندگی انسان از سایر حیوانات، رشد و تعالی فرهنگ و پیشرفت و ترقی همه جانبه جامعه های انسانی را در پی دارد. از این رهگذر، زمینه سعادت واقعی یا بدبختی و سقوط اخلاقی بشریت تحقق پیدا می کند. بر این اساس، یکی از نیازهای روانی مهمی که در دوره جوانی شکوفا می شود، نیاز به برخورداری از «هویت » است. فرد اگر در دوره کودکی از طریق تقلید و تبعیت از رفتارهای اطرافیان اش خود را با محیط انطباق می داد و یا همین طور در اوایل دوره نوجوانی به وسیله شبیه ساختن خود با هم سن و سالان و اعضای گروه هایی که با آن ها در ارتباط بود، به زندگیش نظام خاصی بخشیده بود، اینک در مرحله ورود به دوره بزرگ سالی نه تنها به آن گونه از زندگی تمایلی ندارد بلکه تلاش می کند از این به بعد از هر جهت مستقل باشد. زیرا لازمه مستقل عمل کردن، برخورداری از یک طرح منسجم فکری و اعتقادی است که به کمک آن بتواند تصمیم مناسب را در هر لحظه ای که ضرورت آن را احساس کرد اتخاذ نماید. از این رو، در پایان دوره نوجوانی و آغاز دوران جوانی مهم ترین دغدغه و دل مشغولی او دست یابی به «هویت » است تا بداند که چیست و کیست؟ و چه وظیفه ای بر عهده اوست؟ و چگونه می تواند بین خود و سایر افراد جامعه ارتباط مناسب برقرار کند؟ ... توانمندی پاسخ گویی به این گونه پرسش های اساسی، جز از طریق تحقق بخشیدن به هویت انسانی فرد میسر نیست.
در کتاب های لغت برای واژه هویت معناهای زیادی ذکر می کنند که از جمله آن هاست:
- هستی، وجود، آنچه سبب شناسایی شخص باشد; (1)
- حقیقت شی ء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد، ذات، شخصیت و ... (2)
- در لغت نامه دهخدا، هویت به معنای تشخص دانسته شده است و مؤلف تصریح می کند که همین معنی در میان حکیمان و متکلمان مشهور است. (3)
لازم به ذکر است که معانی اصطلاحی خاصی که صاحب نظران تعلیم و تربیت و روان شناسی و جامعه شناسی و ... بر این واژه ذکر کرده اند تا حدود زیادی با معانی لغو آن همخوانی دارد.
اریک اریکسو، در تبیین مفهوم هویتی که نوجوان همواره در پی آن است چنین می نویسد: هویتی که نوجوان درصدد است تا به طور روشن به آن دست یابد این است که او بداند کیست؟ و نقشی که باید در جامعه ایفا کند چیست؟ (4)
یکی دیگر از اندیشمندان روان شناس در این باره می گوید: هویت میان خود و دیگران توازن برقرار کردن; (5)
اریک فروم جامعه شناس و روان کاو آلمانی در توضیح نیاز انسان به هویت می نویسد: ... هر فرد آدمی مایل است که هویت خاصی داشته باشد از این رو، می کوشد که خویشتن را دریابد و بشناسد ... در عین حال، می کوشد تا فرد ممتازی باشد ... (6)
از بررسی و تحلیل مجموعه دیدگاه های موجود در این باره می توان چنین نتیجه گرفت: هویت آن بخشی از عناصر اصلی شخصیت انسان است که به دنبال عینیت پیدا کردن آن، فرد قادر می شود که موضع خود را در برخورد با جهان و دیگران و خویشتن به صورت شایسته مشخص نماید. منتهی این توانمندی پاسخ گویی به مسائل در دوره های مختلف زندگی به دلیل تفاوت های سنی و میزان علم و آگاهی و استعداد و رشد فکری و تجربه با فرق دارد. عمده آن است که فرد به گونه ای پرورش یابد که در مرحله خست بتواند به وظایف و مسؤولیت هایی که بر عهده اوست عمل کند لذا در تعریف عملیاتی هویت گفته می شود: اگر فرد برای پرسش هایی چون پاسخ ها مطمئن و قانع کننده ای داشته باشد معلوم می شود هویت واقعی خویش را به دست آورده است.
- جایگاه و منزلت و مرتبت او دقیقا چیست؟
- چه پیوندها و رشته ها و ارتباطهایی او را به خود و جهان خارج از خود مرتبط می سازد؟
- درک کند که چه نقش ها، وظایف و مسؤولیت هایی در قبال خود و دیگران بر عهده دارد؟
- چه توقعاتی باید از خود و دیگران در برخورد با مسائل باید داشته باشد؟ (7)
- نسبت او به گذشته و حال و آینده چیست؟ و ...
در فرهنگ اسلامی در زمینه ضرورت شناخت هویت انسانی و اهمیت پاسداشت آن و آثار زیان بخش به فراموشی سپرده شدن هویت واقعی انسان و نیز علل آن و ... مطالب زیادی مطرح شده است. به یک اعتبار می توان گفت: مجموعه مباحثی که تحت عناوینی چون: معرفت نفس خدایابی، خودشناسی، خودیابی، خودسازی و خودزیانی و از خودبیگانگی و ... ارائه می شوند، همگی به گونه ای و از بعدی به مساله هویت شناسی انسان ارتباط پیدا می کنند. به عبارت دیگر هدف مجموعه آموزه های دینی از یک نظر این است که ضمن ارائه تصویر واقعی از حقیقت هویت انسانی، راه های دست یابی و حفظ و حراست از آن را به بشر نشان دهد.
توضیح آن که، اساسی ترین موضوع در هویت یابی خودشناسی است; یعنی اگر پذیرفتیم که نخستین و در عین حال، مهم ترین سؤال انسان در زندگی این است که من کیستم؟ و در نظام هستی چه مسؤولیتی را برعهده دارم؟ و پذیرفتیم که هویت انسانی عبارت از حقیقت شخص که مشتمل است بر همه صفات جوهری او و نیز پذیرفتیم که در روند خودشناسی تلاش می گردد که ویژگی های اختصاصی و صفات جوهری انسان شناخته شود. از این جا معلوم می شود که تنها از طریق خودشناسی زمینه دست یابی به هویت انسان فراهم می گردد. و درست به همین دلیل است که در نظام تربیتی اسلام هیچ موضوعی به اندازه خودشناسی مورد توجه واقع نشده است.
علی علیه السلام سودمندترین معارف را معرفت نفس معرفی کرده اند. (8) و تاکید می نماید کسی که خود را نشناسد از راه رستگاری و نجات گمراهی ها دور گشته، به وادی جهل و ضلالت کشیده می شود. (9) و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله تصریح می کنند: هر کس به خودشناسی موفق شود در حقیقت به خداشناسی دست یافته است. (10) و باز امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام می فرماید: در شگفتم از کسی که تمام گمشده های خود را جست وجو می کند اما نفس و حقیقت خود را گم کرده است ولی به دنبالش نمی گردد؟ (11) و قرآن کریم همواره این هشدار را به انسان می دهد که همانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، خدا هم به سزای این عمل آنان خودشان و هویت واقعی انسانی شان را از یادشان برد. (12)
البته، توجه به این نکته نیز ضروری است که مراد از خودشناسی، خودشناسی شناسنامه ای نیست بلکه منظور آن است که انسان منزلت و جایگاه واقعی خودش را در جهان آفرینش دریابد و متوجه این حقیقت باشد که او یک حیوان خاکی در ردیف سایر حیوانات نیست که همواره مشغول خور و خواب و ارضا شهوات باشد بلکه پرتوی است از روح الهی و از چنان ارزشی برخوردار است که صلاحیت دست یابی به منزلت خلیفه الهی را دارد. موجودی است ملکوتی که آگاه و مختار آفریده شده است تا به اختیار خود مراتب کمال بی نهایت را یکی پس از دیگری بپیماید تا در نهایت به منزلت قرب الهی نائل شود.
رسالت همه انبیا و اولیای الهی در طول تاریخ این بوده است تا از طریق بیدار ساختن فطرت انسان ها، آنان را با گوهر گرانقدر هویت انسانی شان آشنا سازند و راه تحقق بخشیدن به آن را آموزش دهند و از کشیده شدن به مسیرهای انحرافی دیگر که حقیقت انسانی را دچار خسران و نابودی می سازند باز دارند. چرا که در جهان بینی الهی اسلام، هیچ ضرری قابل مقایسه با باختن یا از دست دادن هویت انسانی نیست. خداوند متعال در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم در این باره می فرماید: ای پیامبر به مردم بگو زیان کاران واقعی کسانی هستند که حقیقت خویشتن را باخته اند ... خسران و ضرر روشن همین است. (13)
وقتی انسان در اثر غرق شدن در ارضای خواهش های نفسانی ناخود را خود پنداشت و خود واقعی را به فراموشی سپرد، هویت انسانی او نه تنها گم می شود بلکه گاهی به مرحله ای می رسد که حقیقت او مسخ می گردد. به مرحله پست حیوانیت و بلکه پایین تر از آن سقوط می کند ...
نتیجه آن که، حساس ترین مرحله زندگی انسان در دست یابی به هویت انسانی دوره جوانی است; چرا که در این مقطع از زندگی، احساس نیاز به هویت در وجود فرد ظهور پیدا می کند و به دنبال آن، مرحله تمایز زندگی واقعی انسان از زندگی حیوانی هر چه بیش تر مشخص تر می گردد و موفقیت و عدم موفقیت در این برهه از حیات نه تنها سرنوشت خود فرد بلکه جامعه را رقم می زند. بر این اساس، موفق ترین جوامع آن جامعه های هستند که شرایط اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی در آن ها به گونه ای فراهم شده باشد که مرحله شکل گیری و تحکیم هویت انسانی قشر جوان آن با موفقیت انجام گیرد. و از وقوع بحران هویت، که مهم ترین خطر و تهدید برای قشر جوان و به دنبال آن برای کل جامعه در عصر کنونی است، جلوگیری به عمل آید.
ان شاءالله در شماره آینده درباره علل پدید آمدن بحران هویت و آثار و نتایج بسیار خطرناکی که این امر در پی دارد، مطالبی به نحو اختصار تقدیم خوانندگان گرامی خواهد شد تا از این رهگذر اهمیت توجه به مشکلات و نیازهای قشر جوان که اصلی ترین سرمایه های هر جامعه ای محسوب می شوند بیش از پیش روشن گردد.
پی نوشت ها:
1- فرهنگ معین، ج 4، صفحه 5228
2- فرهنگ عمید، صفحه 1265
3- لغت نامه دهخدا، ج 14، ص 20866
4- دنیای نوجوان، صفحه 55
5- جوان و بحران هویت، ص 16
6- نظریه های شخصیت، ص 151، 150
7- جوان و بحران هویت، صفحه 18 و 17
8- معرفة النفس انفخ المعارف، غرر و درآمدی، ج 6، ص 148
9- من لم یعرف نفسه بعد عن سبیل النجاه، شرح غرر و درآمدی، ج 5، ص 426
10- من عرف نفسه فقد عرف ربه، مهجة البیضاء، ج 1، ص 68
11- عجبت لمن نشید ضالته و قد اضل نفسه فلا یطلبها. غرر الحکم و دررالکلم، ج 4، ص 34
12- ولاتکوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم، سوره حشر، آیه 19
13- قل ان الخاسرین الذین خسرو انفسهم، سوره زمر، آیه 15
موفق باشید
به امید خدا
