به نام خدا
نویسنده : اصغر هادوی کاشانی
یک . در جدیدترین نظرسنجی ای که از سوی سازمان ملی جوانان در میان جوانان ایرانی انجام شده است، نکات جالبی به چشم می خورند که اشاره به قسمتهایی از آن، خالی از فایده نیست:
1 . در هر جای دنیا باشم به ایرانی بودن خود افتخار می کنم (پاسخهای موافق: 4/89 درصد، پاسخهای مخالف: 6/10 درصد)؛
2 . از اینکه دوستی اهل بیت از وجوه بارز فرهنگ ایرانی است، احساس مباهات می کنم (موافق: 9/83 درصد، مخالف: 1/16 درصد)؛
3 . هر ایرانی، در هر جای دنیا باید زبان فارسی را بداند (موافق: 89 درصد، مخالف: 11 درصد)؛
4 . انسانهایی چون مولانا و حافظ و فردوسی از برجسته ترین پشتوانه های ارزشمند فرهنگ ملی اند(موافق: 1/93 درصد، مخالف: 9/6 درصد)؛
5 . من به عنوان یک جوان ایرانی اجازه نمی دهم یک وجب از خاک کشورم به دست بیگانگان بیفتد (موافق: 95 درصد، مخالف: 5 درصد).(1)
دو . علاوه بر «هویت ملّی» که درصد بالایی از موافقت را با خود همراه دارد، «هویت دینی»(2) نیز به همین اندازه برای جوانان 14 تا 29 ساله اهمیت داشته است. در پاسخ به سؤالات مربوط به «هویت دینی» این گونه پاسخ داده اند:
1 . فکر می کنم مراسم مذهبی ای که در کشور ما رایج است، باعث آرامش و سلامت روحی مردم می شود (موافق: 2/84 درصد، مخالف: 8/15 درصد)؛
2 . خداوند پیامبران را برای هدایت ما فرستاده است و باید آموزشهای آنان را راهنمای عمل خود قرار دهیم (موافق: 6/90 درصد، مخالف: 4/9 درصد)؛
3 . من پیروی از اولیای دین را وظیفه شرعی خود می دانم (موافق: 3/89 درصد، مخالف: 7/10 درصد)؛
4 . نوجوانان و جوانان باید در امور مذهبی تابع مراجع دینی باشند نه اینکه شخصا راهی را که خود تشخیص می دهند در پیش گیرند (موافق: 6/78 درصد، مخالف: 4/21 درصد).(3)
اهمیت این نگرش سنجی و کارهای مشابه آن، ایجاب می کند کنکاشی در مورد مفهوم «هویت» و آثار آن انجام شود تا از لابه لای نوشتار، بعضی از سؤالات در مورد «هویت» پاسخ داده شود.
واژه هویت(Identity) ، بیانگر چه کسی بودن است که از احتیاج بشر به شناخته شدن و شناسانده شدن به چیزی یا جایی ناشی می شود. سرزمین، تاریخ، زبان، ادبیات، دین، ساختار سیاسی، فرهنگ و هنر مشترک، از جمله عناصر تشکیل دهنده «هویت» شمرده می شوند.
هرگاه مجموعه ای از عوامل فرهنگی و اجتماعی در گروهی از انسانها تجلّی یابد و آن گروه را از سایر گروهها متمایز کند، هویّت قومی (Ethnic identity) شکل می گیرد.(4)
هویت، همچون بندی است که به یک ستون محکم متصل است و فرد را نگه می دارد از اینکه در کوران جریانهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی استحاله نشود. در واقع، فرد مانند برگی است که به یک شاخه متصل است و آن شاخه ، میراث ارزشهای فرهنگی یک جامعه است که شکل دهنده باورها، رفتارها، آگاهیها، دانش، نگرش، و در واقع، آن چارچوبهایی است که فرد را به لحاظ اجتماعی به جامعه خود پیوند می دهد.
نکته مهم این است که هویت اجتماعی و در بیان وسیع تر، «هویت ملی» (که عبارت است از رویارویی «ما» با «دیگران»)، هم می تواند سازنده باشد و هم ویرانگر. یعنی اگر از احساس هویت تاریخی در حد متعادل بهره برداری شود، در جهت همیاری و اعتلای فرهنگی پیش می رود ؛ امّا اگر در قلمرو تعصّبات ملّی و قومی و نژادی قرارگیرد، نیرویی ویرانگر خواهد شد که از آن، ستیزه جویی و دشمنی برخواهد خاست. اگر این تعصّبات قومی درست مورد استفاده قرار نگیرند، می توانند مانعی برای توسعه کشورها باشند و در صورت استفاده صحیح می توانند نیروی محرّکه ای برای دگرگونی جوامع باشند.
ابن خَلْدون به عنوان یکی از پیشگامان جامعه شناسی، این جنبه منفی تعصّب را به عنوان مانعی از توسعه معرفی نموده، بعضی از اقوام را به این تعصب منفی متهم کرده است.(5)
هر یک از عناصری که شکل دهنده هویت فردی و اجتماعی هستند چنانچه دستخوش دگرگونی شوند و یا از بدنه «هویت» جدا گردند، فرد یا جامعه، با بحران مواجه می شود و همین بحران می تواند موجب فروپاشی شخصیت فردی و یا نظام سیاسی ـ اجتماعی گردد؛ در نتیجه، مردم به جای وفاداری به دولت ملی و احساس تعلّق به مجموعه ای یکپارچه به نام «ملت»، در دایره تعلّقات قومی و نژادی و محلی دیگری قرار می گیرند.
در مقاله ای از قول سرخپوستان امریکایی نقل شده بود که: «اگرهیچ محور اتحادی نداشتیم حداقل وجه مشترک همه ما سرخپوستها رقص مقدسی بود که هر از چندگاه در ایام خاصی ما را دور هم جمع می کرد ؛ امّا میراث تمدن و فرهنگ جدید، این محور عاطفه و دوستی را نیز از ما گرفت و لذا آن پیوندهای سابق از هم گسست».(6)
اگر قرار باشد ملتها (و از جمله کشور ما) با همراه داشتن بحران هویت، با جامعه جهانی و اقتصاد جهانی پیوند بخورند، سهمی از این اقتصاد و فرهنگ نخواهند داشت. بلکه همواره به جای تأثیرگذاری، تأثیرپذیر خواهند بود. جلوه آرمانی جهانی شدن، آن است که ملتها و دولتها بر اساس «مزیت نسبی»ای(7) که دارند به دور از استعمارگری، و استثمارگری روابط نیکو با یکدیگر داشته باشند و فارغ از تعصّبات منفی، زندگی مسالمت آمیزی با هم به وجود آورند. اگر کشوری بدون هویت یا با هویت متزلزل، وارد این میدان شود، به تدریج، دوباره دولتهای تابع و متبوع، به وجود خواهند آمد و برتری با زورمداران و تزویرگران خواهد شد. به قول قرآن در مورد فرعون دقت کنید:
پس قوم خویش را تحقیر کرد و چنین بود که از او اطاعت کردند.(8)
فرعون ابتدا هویت آنها را گرفت و آنها را به موجوداتی منفعل و ضعیف تبدیل نمود، آن گاه حاکم آنها شد.
برای آنکه نوشتار از حالت کلی و مفهومی خارج شود و با واقعیت در جامعه خودمان تطبیق کند به نمونه ای اشاره می کنیم.
تاریخ ما گویای آن است که قبل از حکومت صفویّه نوعی پراکندگی در مراکز تصمیم گیری و فرمانروایی ایرانیان وجود داشته است. با روی کارآمدن دولت صفویه هنوز ایران از دو جبهه شرق و غرب، توسط اُزبکان و عثمانیان، در معرض آسیب جدی بوده است. علاوه بر شجاعت و غیرت که در مردم ما وجود داشته است، عامل نیرومندی نیاز بود که همه آنها را گرد یک محور واحد جمع کند و به عبارت دیگر، «هویتی» جدید به آنان ببخشد. مهم ترین عامل وحدت بخش، گرایش اکثریت ملت ایران به مذهب تشیع بود که از حوالی سال 656 ق یعنی سال سقوط بغداد (مرکز خلافت عباسی) به دست هلاکوی مغول، شدت گرفته بود و در حال گسترش بود و هر ساله تمایل ایرانیان به بزرگداشت پیشروان شیعه، بیشتر می شد و نشانه های این احترام در شعر و نثر پارسی آشکارتر می گشت. در نتیجه، رسمی کردن تشیّع در زمان صفویه، گونه ای تشخّص و هویت ملّی در ایران به وجود آورد(9) و اگر این هویت جدید نبود، امکان داشت عثمانیان در عهد گسترش متصرفات خود بر ایران نیز غلبه جویند.
در هر حال، در پناه تشیّع، جشنهای ملی و مذهبی در روزگار صفویه قوت گرفت، عیدهای شیعیان در مجلسهای شادی و سرور اهل بیت(ع) برگزار می شد، عزاداری برای سالار شهیدان به شکلهای گوناگون رواج یافت و از برکت همین عزاداری، با طلایه داری امام خمینی(ره) طومار حکومتهای استبدادی در این سرزمین در هم پیچیده شد و در واقع، حضرت امام از جنبه های مثبتِ این مجالس و تعزیه ها بیشترین بهره را به نفع اسلام و تشیّع برد و سنگ بنای تمدن نوین اسلامی به دست ایشان انجام گرفت.
امروز بر ما مسلمانان و شیعیان است که از این فرصت بهره بگیریم. بارها در کلاسهای درس به هنگام تعریف «هویت» و معرفی هویت ملتها از دانشجویان پرسیده ام که هر ملتی با ویژگیها و هویت ملی خویش زندگی می کند و با همان هویت شناخته می شود. ژاپن، عربستان، مکزیک، چین و دیگر کشورها آداب متمایزی از بقیه دارند. شما دانشجویان، ایران را با کدام مشخصّه از دیگر اقوام جدا می کنید؟ پاسخی که به آن رسیده ایم و همه موافق با آن بوده ایم، اینکه: ایران، حسینی است. ایران، عاشورایی است. روز عاشورا، محور وحدت ماست. حتی در تهران، اقلیتهای دینی را دیده ام که در این روز، نذر می کنند و در عزاداری شرکت می کنند.
امیدوارم از مکتب حسینی درسِ وقت شناسی، قیام علیه ظالم، مهربانی با مظلوم و راضی بودن به رضایت خداوند را بیاموزیم و با پیمودن مسیر توسعه در کنار حفظ ارزشهای دینی، ما را در دنیا با نام «حسین» و «هویت حسینی» بشناسند.
و صبح، نزدیک است...
1 . وضعیت و نگرش و مسائل جوانان ایران، سازمان ملی جوانان، دی ماه 1381، ص 80 .
2 . مذهب، تعالیم و معارف و مناسکی است که تنها بخشی از پیروان یک دین، به آن پایبندند. دین نیز بخشی از فرهنگ هر جامعه را تشکیل می دهد.(حدیث زندگی)
3 . وضعیت و نگرش و...، ص 77 .
4 . فرهنگ علوم سیاسی، علی آقا بخشی، تهران: مرکز اسناد و مدارک علمی ایران، 1374.
5 . ترجمه مقدمه ابن خَلدون، محمدپروین گنابادی، ج اول، ص 291.
6 . نگاه کنید به: فصلنامه توسعه، شماره 10، دکتر فرجادنیا.
7 . یعنی هر کشوری در مورد تولید یک کالا یا یک خدمت بر دیگران مزیّت داشته باشد.
8 . سوره زخرف، آیه 54 .
9 . نگاه کنید به: کیهان فرهنگی، شماره 155، «هویت ایرانی»، علی اکبر ولایتی.
موفق باشید
به امید خدا
