امپراتوری هخامنشی و امپراتوری روم از ابرقدرت‌های جهان باستان به‌شمار می‌روند.
آن‌گونه که محققان و مورخان تاریخ و تاریخ علم نوشته‌اند، حکومت‌های هخامنشی و روم باستان از نظر علمی برجستگی قابل توجهی نداشته‌اند و ضعف علمی را می‌توان یکی از وجوه تشابه این دو به‌شمار آورد.
شاید این ابهام و پرسش مطرح شود که با وجود آثار قابل توجهی که این دو حکومت در عرصه‌هایی هم‌چون حکومت‌داری و ساخت‌وساز از خود بر جای گذاشته‌اند، چگونه می‌توان آن‌ها را از نظر علمی ضعیف دانست؟
پاسخ این است که وقتی سخن از علم و رشد علمی یا ضعف علمی‌ست، منظور، مباحث نظری علم، دانشمندان، آثار، مراکز و نوآوری‌های علمی‌ست. با توجه به این شاخص‌ها می‌توان این فرضیه را مطرح و اثبات کرد که در دو امپراتوری هخامنشی و روم باستان، رشد علمی قابل توجهی اتفاق نیفتاده و البته این فرضیه منافاتی با تجارب و آثار عملی آن‌ها در برخی زمینه‌های اداری و عمرانی ندارد.
اما طرح این بحث درباره‌ی هخامنشیان چه ضرورتی دارد؟
گاهی مشاهده می‌شود که در سطح جامعه نگاه به مسائل و موضوعات تاریخی، حالتی مطلق و سیاه و سفید پیدا می‌کند. در حالی که یک حکومت یا یک دوره یا یک شخصیت تاریخی را باید از زوایای گوناگون مورد توجه قرار داد و نقاط ضعف و قوت آن را نقد و ارزیابی کرد. کارنامه‌ی حکومت‌ها در تاریخ نه یکسره سفید است و نه به‌کلی سیاه.
می‌توان بر پایه‌ی شاخص‌های گوناگون، حکومت‌ها را ارزیابی کرد و در هر زمینه به آن‌ها نمره داد. اصولاً یک حکومت یا یک تمدن هیچ‌گاه در همه‌ی شاخص‌ها وضع یکسان و مشابهی ندارد. ممکن است در یک عرصه پیشرفت قابل توجهی داشته باشد و همزمان در برخی عرصه‌های دیگر دچار ضعف باشد.
گاهی نگاه حماسی و ملی‌گرایانه بر افراد غلبه می‌کند و تصاویری اغراق‌آمیز از شخصیت‌ها یا حکومت‌های تاریخی می‌سازند، آن‌گونه که می‌خواهند.
این تصاویر غیرواقعی هرگاه به‌عنوان اطلاعات تاریخی مبنای تحلیل و رفتار فردی و اجتماعی قرار گیرد، بی‌گمان پیامدهای زیان‌باری خواهد داشت.
واقعیت‌های روشن و مستند تاریخی می‌گوید هیچ اشکالی ندارد که بپذیریم هخامنشیان با وجود برخی نقاط قوت از جمله در حکومت‌داری و گسترش مرزها و مانند آن، در زمینه‌ی گسترش علم و دانش و تحول و نوآوری علمی، کارنامه‌ی درخشانی نداشته‌اند.
پذیرش این واقعیت اگرچه ممکن است با برخی تعصبات و گرایش‌های ملی در تعارض باشد اما ضرورتی‌ست که از تحلیل‌ها و رفتارهای بحران‌زای مبتنی بر برداشت‌های غیرواقعی تاریخی پیش‌گیری خواهد کرد.
