پول ديجيتال بانک مرکزي يا به اصطلاح CBDC نوع ديجيتالي پول است که توسط بانک‌هاي مرکزي صادر مي‌شود و جايگزين سکه و اسکناس در فضاي ديجيتال است. به لحاظ اقتصادي عيناً مطابق با ارزش صادرشده آن پشتوانه ارز ملي تخصيص داده خواهد شد. در اغلب کشورها، با جايگزيني بخشي از حجم اسکناس منتشرشده توسط بانک مرکزي، CBDC عرضه شده است. CBDCها در دو حوزه انتقال ارزش، خرد و عمده تفاوت‌هاي قابل‌توجهي دارند و لذا معماري CBDCها مطابق با رويکرد بانک‌هاي مرکزي و نوع کاربري آن متفاوت خواهد بود. در ادامه مزايا و مخاطرات CBDCها را مرور مي‌کنيم:
مزاياي صدور CBDC توسط بانک مرکزي
• امکان سريع‌تر و ارزان‌تر ساختن پرداخت‌هاي فرامرزي و داخلي (خرد و عمده)؛
• داشتن پتانسيل جهت ارائه محلي امن براي پس‌انداز سپرده‌گذاران خرد (براي مثال داشتن حساب در بانک مرکزي) با ريسک کمتر از پيش‌فرض يا خطر از دست دادن سرمايه در مقايسه با سپرده‌گذاري در بانک‌هاي تجاري (در هر کشوري متفاوت است)؛
• امکان بهبود مقاومت و تاب‌آوري سيستم پرداخت در برابر حملات سايبري، شکست‌هاي عملياتي و خطاهاي سخت‌افزاري در مقايسه با پردازش و ذخيره‌سازي داده‌ها به‌طور متمرکز که ممکن است افزونگي داده کمتري داشته و بنابراين مقاومت کمتري در برابر حملات از خود نشان دهند؛
• امکان ارائه جايگزين براي فناوري‌هاي پرداخت ديجيتال بخش خصوصي براي مقابله با ريسک عملياتي يا کنترل انحصاري که ممکن است در صورت مسلط شدن آنها بر بازار به وجود بيايد و کاربرد آن به‌عنوان جايگزين صادرشده از طرف حاکميت براي پول نقد؛ البته درصورتی‌که در آينده پول نقد کمياب شود؛
• داشتن پتانسيل ايجاد انگيزه براي مشارکت افراد محروم از خدمات مالي در بخش بانکداري؛
• داشتن پتانسيل براي بهبود فرايندهاي احراز هويت (ضدپولشويي)، کاهش فرار مالياتي، فساد و فعاليت‌هاي غيرقانوني (حوزه‌هايي که اغلب بانک مرکزي روي آن متمرکز نبوده است)؛
• داشتن پتانسيل کاهش اصطکاک و هزينه‌هاي مرتبط با ذخيره‌سازي، انتقال و مديريت پول نقد در سيستم بانکداري؛
• داشتن پتانسيل براي به چالش کشيدن قدرت انحصاري بانک‌هاي تجاري روي سپرده‌هاي خرد که مي‌تواند به اين بانک‌ها فشار بياورد تا نرخ بهره سپرده‌گذاران را افزايش و خدمات مالي بيشتري به آنها ارائه کنند. اين موضوع همچنين مي‌تواند يک ريسک براي ثبات سيستم مالي محسوب شود.
با توجه به اهميت موضوع و مزايايي که به‌اختصار به آن اشاره شد، چرا بانک مرکزي ايران در اين حوزه اقدامي جدي انجام نداده است؟ چرا ظرفيت‌هاي اين ابزار پولي، در مديريت شرايط حساس بين‌المللي کشور مورد بي‌توجهي قرارگرفته است؟ جالب است که بدانيم به دليل ظرفيت‌ها و مزيت‌هاي متعدد اين فناوري، کنگره آمريکا، پس از انتشار پيش‌نويس ضوابط رمزارز از سوي بانک مرکزي، طرحي را جهت تحريم پول ديجيتال بانک مرکزي ايران پيشنهاد داد؛ اما ازآنجا که هيچ اقدامي جدي از سوي بانک مرکزي ايران انجام نشد، اين طرح نيز پيگيري نشد. به نظر مي‌آيد که در اين حوزه شاهد تحريم‌هاي داخلي و خارجي به‌صورت توأمان هستيم.
پيشنهاد غيررسمي جهت عرضه ريال ديجيتال بانک مرکزي ايران توسط بانک مرکزي (Digital IRR)
ماهيت DIRR چيست؟
• جايگزيني ديجيتالي سکه و اسکناس (M0) ريال خواهد بود که مابه‌ازاي ارزش منتشرشده از آن نزد بانک مرکزي به تومان ذخيره شده است.
چرا به DIRR نياز داريم؟
• کمک به حفظ ارزش ريال و وضعيت حقوقي آن در مواجهه با ساير ارزهاي ديجيتالي
• کاهش هزينه انتشار و گردش اسکناس و سکه
• شتاب‌دهي انطباق ديجيتالي در سطح عموم جامع در عين کنترل‌پذيري پولي
ويژگي‌هاي شاخص DIRR چيست؟
•به‌عنوان جايگزين ديجيتال اسکناس و سکه، رفتار مشابهي از آن انتظار مي‌رود.
• ساختار دولايه، توزيع و صدور
• امکان انتقال فردبه‌فرد برون‌خط (Dual Side Offline)
• هر فرد حقيقي يا حقوقي که بتواند يک کيف توکن معتبر را در ايران ثبت کند مي‌تواند از اين پول ديجيتال استفاده کند.
• فاقد سود بانکي است.
• قابل سپرده‌پذيري در بانک مرکزي و بانک‌هاي تجاري
DIRR چگونه کار مي‌کند؟
• از يک ساختار دولايه (صدور: بانک مرکزي و توزيع: بانک‌هاي تجاري) بهره مي‌گيرد.
• بانک مرکزي بر اساس نياز جامعه نسبت به صدور حجمي از DIRR اقدام مي‌کند.
• بانک‌هاي تجاري پس از سپرده‌گذاري يک‌به‌يک نزد بانک مرکزي نسبت به توزيع آن به مخاطبين و مشتريان خود اقدام مي‌نمايند.
• فناوري مورد استفاده در بانک‌هاي تجاري کاملاً آزاد بوده و از استاندارد معيني پيروي نمي‌کند. صرفاً تأمين ويژگي‌هاي شاخص توسط ايشان کفايت مي‌کند.
زيرساخت فني DIRR چه باشد؟
• در لايه صدور بانک مرکزي از فناوري اختصاصي خود که مبتني بر DLT خواهد بود استفاده مي‌کند؛ اما در لايه توزيع، مسير فناوري ثابتي پيشنهاد نمي‌شود.
• بانک‌هاي تجاري با ارائه پيشنهادهاي فني که پوشش‌دهنده ويژگي‌هاي بيان شده است، مي‌توانند مسير و راه‌حل فني خود را استقرار دهند.
• ظرفيت مورد انتظار از راه‌حل استقراريافته 20000 تراکنش در ثانيه خواهد بود.
دسترسي عمومي به DIRR چگونه خواهد بود؟
• بانک‌هاي تجاري با عرضه کيف ديجيتال امکان دريافت نگهداري و انتقال DIRR را فراهم مي‌کند.
• همچنين بانک‌هاي تجاري با درخواست مشتري، مي‌توانند نسبت به دريافت و سپرده‌پذيري DIRR اقدام کنند و يا از طريق حساب‌هاي بانکي آنلاين مشتري، DIRR به کيف ديجيتال وي ارسال نمايند.
چه محدوديت‌هايي موردنياز است؟
• سقف تعداد DIRR براي هر کيف ديجيتال مقرر شود.
• ثبت و احراز هويت کاربران در کيف ديجيتالي الزامي است.
• پياده‌سازي الزامات AML و CFT در کيف ديجيتالي الزامي است.
• تعريف سطوح متفاوت براي بهره‌مندي از خدمات DIRR ضروري است.
