پول به مثابه مقوله عام از آن زمانی که بشر محصولات خود را مبادله می‌کرده، وجود داشته است. اما اگر بخواهیم دقیق‌تر نگاه کنیم، پول به معنای خاص کلمه با تشکیل نظام‌های پولی و توسعه تجارت، کارکرد اصلی و واقعی خود یعنی وسیله پرداخت بودن را پیدا کرده است. در این هنگام است که پول اعتباری ابداع شده و اسناد تجاری جایگزینِ پول پا به عرصه ظهور گذاشتند. البته همچنان مشکلاتی پیش روی استفاده از اسناد تجاری سنتی و مبتنی بر کاغذ وجود دارد. به این دلیل باید پای در عرصه دیجیتال نهاد و سخن از دیجیتالی شدن اسناد تجاری گفت. اسناد تجاری دیجیتال راهگشای ما برای حل معضلاتی است که گریبان‌گیر استفاده از کاغذ است. در این نوشتار از نشریه ققنوس هفت به تعریف اسناد تجاری سنتی پرداخته شده و محدودیت‌های این اسناد را مطرح می‌کنیم. همچنین مزایای دیجیتالی شدن اسناد تجاری را متذکر شویم.
با پیدایش اقتصاد کالایی، مبادله کالاها با یکدیگر آغاز می‌شود. در ابتدا همه کالاها به‌صورت پایاپای با یکدیگر مبادله می‌شدند؛ اما این امر با دشواری‌هایی از قبیل نا مشخص بودن و تصادفی بودن ارزش دو کالایی که قرار بود با هم مبادله شوند، غیر قابل خرد شدن برخی از کالاها مانند دام زنده و ... همراه بود.
به همین دلیل در جریان تاریخی مبادله کالاها با یکدیگر، برخی کالاها به دلیل داشتن ویژگی‌هایی همچون- تقسیم‌پذیری آسان، سهولت حمل و نقل، ارزش بالا در حجم کم و...- نقش واسطه مبادله را پیدا کرده و مقیاسی برای تعیین ارزش آنها شدند. این کالاهای واسطه به عنوان کالای پولی شناخته شدند. به مرور نقش کالاهای پولی به فلزات گران‌بها (طلا و نقره) محول شد. در نهایت این طلا بود که نقش کالای پولی را در جهان بازی کرد.
بنابر آنچه گفته شد، پول خود یک کالاست که مانند هر کالای دیگری ارزشی ذاتی دارد، که به دلیل برخورداری از برخی ویژگی‌ها، نقش مقیاس سنجش ارزش کالاهای دیگر و وسیله مبادله آنها را به عهده گرفته است. اگر بخواهیم درباره کارکردهای پول اعتباری سخن بگوییم باید به وسیله گردش، مقیاس سنجش ارزش، وسیله انباشت و وسیله پرداخت بودن اشاره کنیم. به هر روی پول به صورتی که امروزه با آن مواجه هستیم در چهار مرحله پی در پی در تاریخ تکوین یافته است:
1-ابداع پول کاغذی با گردش اجباری به عنوان نماینده و جانشین فلزات گران‌بها و نیز ابداع پول اعتباری.
2- تمرکز نشر پول و عملیات بانکی در یک نهاد مرکزی دولتی یا زیر نظارت دولت و واگذاری امتیاز انحصاری نشر پول به دولت‌ها که امکان اعمال سیاست‌های واحد و فراگیر پولی در سراسر قلمرو حاکمیت آنها و دستکاری در پول را به وجود آوردند.
3- قطع رابطه پول کاغذی جانشین با پشتوانه ارزشی آن به وسیله دولت‌ها
4- ایجاد بلوک‌های پولی فراملی به وسیله قدرت‌ها بزرگ و تشکیل نظام پولی جهانی پس از جنگ جهانی و تشکیل نهادهای پولی و مالی بین‌المللی.
چنین می‌توان نتیجه گرفت که در دوره‌های تکوین پول کارکرد وسیله پرداخت به کارکردهای پول افزوده شده است. مهمتر از آن اینکه پول اعتباری در پروسه تکوین پول ابداع شده‌است.
ارزهای دیجیتال را نمی‌توان بخشی از تکوین پول در نظر گرفت. زیرا ما هیچ جامعه‌ای حتی محدود را سراغ نداریم که از رمزارزها به عنوان وسیله پرداخت، مقیاس سنجش ارزش و وسیله گردش استفاده کنند. ممکن است در آینده چنین امری رخ دهد اما اکنون نمی‌توان رمزارزها را به عنوان پول مدنظر قرار داد. خود رمزارزها قیمت‌شان بر مبنای دلار یا یک ارز فیات مشخص می‌شود.
باید گفت که پول به مفهوم امروزی آن از عجیب‌ترین اختراعات بشری بوده است. با این حال جابجایی و انتقال پول در حجم بالا با مشکلاتی مواجه بود که منجر به جایگزینی اسناد تجاری به‌جای پول شد. مهم‌ترین مشکلاتی که موجب رواج اسناد تجاری جایگزین پول شدند به شرح زیر است:
مشکلات گفته شده منجر شد تا اذهان خلاق به ویژه تجار ضرورت وجود وسیله‌ای مناسب جهت مبادلات را احساس کنند. پس اسناد جدیدی به نام اسناد تجاری به معنای خاص به‌وجود آمد که در جبران این نقایص مؤثر باشند.
اما اسناد تجاری چه اسنادی را شامل می‌شوند، برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید سند را تعریف کرد.
به موجب ماده ۱۲۸۴ قانون مدنی «سند عبارت از هر نوشته‌ای که در مقام دعوی یا دفاع قابل استناد باشد». به موجب مواد ۱۲۸۶ و ۱۲۸۷ قانون مدنی سند بر دو نوع است: رسمی و عادی.
تنها اسنادی که در اداره ثبت اسناد و املاک یا دفاتر اسناد رسمی یا در نزد سایر مأمورین رسمی در حدود صلاحیت آنها و بر طبق مقررات قانونی تنظیم‌شده باشند، اسناد رسمی محسوب می‌شوند و به تصریح ماده ۱۲۸۹ قانون مدنی غیر از اسنادی که ویژگی‌های آنها در ماده ۱۲۸۷ قانون مدنی ذکر شد، بقیه اسناد عادی هستند.
بنابراین چون اسناد تجاری ویژگی‌های مذکور برای اسناد رسمی را ندارند جز اسناد عادی محسوب می‌شوند. پس طبیعتاً از فواید اسناد رسمی که در مواد ۱۲۸۴ و به بعد قانون مدنی مقرر شده است بی‌بهره خواهند ماند.
علیرغم آن که گفتیم اسناد تجاری جز اسناد عادی هستند امّا مزایایی نسبت به اسناد عادی دارند. به خاطر این ویژگی‌های خاص، اسناد تجاری از اسناد عادی دیگر متمایز می‌شوند. به همین دلیل افراد اعتبار بیشتری برای آنها قائل هستند. ضمناً برای آن که اسناد تجاری از اسناد عادی دیگر مشخص شوند، قانون‌گذار تشریفاتی برای تنظیم و صدور آنها پیش‌بینی کرده است. چنانچه سندی دارای شرایط مزبور نباشد اسناد تجاری تلقی نشده و از مزایای مربوط به این اسناد استفاده نخواهد کرد.
در قانون برای اسناد تجاری تعریف دقیق و مشخصی از سوی قانون‌گذار مشخص نشده است، اما ما یک تعریف عام و یک تعریف خاص از اسناد تجـاری داریم.
همانطور که گفته شد در قانون تجارت ایران برای اسناد تجاری تعریفی ارائه نشده است. اما برای هر یک از انواع آن مواردی در قانون تجارت و قوانین مخصوص تعیین شده است. مهم‌ترین انواع اسناد تجارتی عبارت‌اند از: برات، سفته، چک، قبض رسمی انبار، سهام و اوراق قرضه.
از میان اسناد تجاری برات، سفته و چک سه نوع عمده و ویژه‌ای از اسناد تجاری هستند که به آنها اسناد براتی گفته می‌شود. این سه نوع به خاطر ویژگی‌های بیشتری که دارند، رعایت تشریفات صوری در آنها فوق‌العاده حائز اهمیت است. همچنین تخلف از آنها موجبات بی‌اعتباری آن اسناد را فراهم می‌سازد.
بنابراین در مفهوم عام و وسیع، هر سند یا نوشته‌ای که در امر تجارت، عنوان و کاربرد داشته باشد می‌تواند سند تجاری قلمداد شود، شامل چک، سفته، برات، قبض انبار، بارنامه، ضمانت نامه بانکی، اعتبارات اسنادی، اوراق سهام، اوراق قرضه و... اما اسناد تجاری در معنای خاص آن شامل آن دسته از اسنادی است که گواهی بدهی بوده و جایگزین پول هستند که مصداق بارز آن چک، سفته و برات است. به همین روی باید گفت مهم ترین کارکرد اسناد تجاري خاص این است که وسیله یا ابزاري براي پرداخت هاي غیر نقدي هستند، از منظر اقتصادی سند بدهی بوده و جایگزین پول هستند.
پس با توجه به آنچه گفته شد اسناد تجاری آن دسته از اسنادی هستند که در تجارت کاربرد دارند. در این نوشتار ما مشخصاً تمرکزمان روی اسناد تجاری خاص یعنی چک، سفته و برات است، این اسناد جایگزین پول هستند. به عبارتی به آنها می‌توان پول اعتباری گفت، این اسناد سند بدهی و وسیله پرداخت در آینده هستند.
سند تجاری دیجیتال چیست؟ مسئله اصلی در اسناد تجاری دیجیتال این است که این اسناد بر پایه فناوری دفتر کل توزیع شده(DLT) هستند. از سوی دیگر با توجه به اینکه مسئله امنیت در اسناد تجاری اهمیت ویژه‌ای دارد، اسناد تجاری دیجیتال بر پایه زیرساخت کلید عمومی(PKI) رمزنگاری شده‌اند. با این توصیف فرایند دیجیتالی کردن اسناد تجاری بر این اساس است که بر پایه فناوری DLT و روش رمزنگاری PKI اسناد انجام می‌شود.
باتوجه به ویژگی‌ها و مزایای فناوری DLT از یک سو و زیر ساخت کلید عمومی از سوی دیگر به آسانی می‌توان معاملات براتی و مبادلات بر پایه اعتبارات و خریدهای اعتباری را در سطوح بین‌المللی انجام داد. از آنجایی که در اینجا وارد دنیای دیجیتال شده‌ایم دیگر نگرانی‌هایی از قبیل جعل، تقلب، گم شدن، پوسیدگی و بسیار مشکلاتی که در استفاده از اسناد تجاری سنتی با آن مواجه خواهیم بود، نخواهیم داشت. اگر بخواهیم ویژگی‌های اسناد تجاری دیجیتال را فهرست کنیم به چیزی شبیه به فهرست زیر می‌رسیم:
در پایان سخن باید گفت با استفاده از اسناد تجاری دیجیتال فرایند معاملات بین‌المللی میان کشورها تسهیل می‌شود. از آنجایی که این اسناد غیر متمرکز هستند امکان اعمال سیاست‌هایی مانند تحریم روی معاملات بر پایه این اسناد کاهش می‌یابد. همچنین با توجه به همه‌گیری بیماری کووید19 ضرورت استفاده از اسناد تجاری دیجیتال خود را نمایان کرده است.
استادنی چنکو، الکسی ایوانوویچ، نظام پولی بین‌المللی و بحران مالی جهانی، مترجم ناصر زرافشان، تهران: آزادمهر 1389
کاویانی، کوروش. حقوق اسناد تجارتی، تهران: نشر میزان چاپ یازدهم 1400.
