?مقدمه
در تاریخ تمدن شاهد تمدنی هستیم به نام تمدن اسلامی، هر کتاب تاریخ تمدن قابل اعتنائی را باز کنیم شاهد فصل تمدن اسلامی خواهیم بود.
در تاریخ علم نیز شاهد دوره‌ای به نام دوره‌ی طلایی اسلام می‌باشیم، هر کتاب تاریخ علم قابل اعتنائی را باز کنیم شاهد فصل قرون طلایی اسلام خواهیم بود.
اما موضوع ما تاریخ تمدن اسلامی نیست، گروهی در کنار پذیرش وجود چنین تمدنی در تاریخ، معتقدند که دین اسلام تاثیر مثبت قابل توجهی در تشکیل این تمدن نداشته است.
موضوع ما تاثیر دین اسلام و کتاب الهی آن قرآن، در تاریخ علم و تمدن بشر می‌باشد.
دین اسلام چه تاثیری در تاریخ علم و تمدن اسلامی داشته است؟
این سوالی‌ست که ما در پی جواب آنیم...
از آنجا که تمدن‌های بزرگ را دانشمندان موجود در آن تمدن‌ها می‌سازند.
برای بررسی تاثیر دین اسلام در تاریخ علم و تمدن، بایستی تاثیر دین اسلام بر دانشمندان سازنده تمدن اسلامی را بررسی کنیم.
تمدن اسلامی از بزرگترین تمدن‌های انسانی موجود در تاریخ بشریت می‌باشد. به حدی که فیلسوفی مانند فردریش ویلهلم نیچه که مشهور به ضدیت با دین است، مجذوب آن می‌شود و تمدن اسلامی را از تمدن‌های برتر تاریخ بشریت شمرده و حتی آن را برتر از تمدن یونان و روم باستان می‌داند و فرهنگ و تمدن اروپای قرن نوزدهم را در مقابل آن بس فقیر و عقب‌مانده می‌نامد.
[?دجّال، فردریش نیچه، ترجمه‌ی دکتر سعید فیروزآبادی، چاپ پنجم، انتشارات جامی، گزیده‌گویی ۶۰]
دانشمندان موجود در این تمدن چه باورهایی داشته‌اند؟
هدف آنها از فعالیت علمی چه بوده است؟
مشوق آنها برای تحقیق و اکتشاف علمی چه بوده است؟
اینها سوالاتی هستند که سعی می‌کنیم به آنها جواب بدهیم...
?وهله اول
برای جوابدهی به سوالات فوق الذکر در وهله اول به متخصصان تاریخ علم، مخصوصا تاریخ علم قرون طلایی اسلام، رجوع می‌کنیم.
با مراجعه به متخصصان متوجه می‌شویم که دانشمندان مسلمان قرون طلایی اسلام قرآن را مشوق قدرتمندی در مطالعه‌ی طبیعت می‌دانستند.
باور آنها به الهی بودن قرآن نقش چشمگیری در توجه و اهتمام آنها به فعالیت‌های علمی داشته است.
در هر یک از رشته‌های علمی‌ای که دانشمندان دوران طلایی اسلام در آن به موفقیت‌هایی رسیده‌اند تأثیر تعالیم اسلامی نمایان است، از جغرافیا و تاریخ بگیرید تا ریاضیات و نجوم و پزشکی.
جرج سارتن که به عنوان پدر تاریخ علم شناخته می‌شود، در این راستا چنین گفته است:
«من بار دیگر می‌پرسم که چگونه می‌توان به شناخت درستی از دانش مسلمین دست یافت اگر تمرکز آن حول قرآن را کاملاً درک نکنیم؟».
[?جرج سارتون، مقدمه‌ای بر تاریخ علم]
مورخ علم و شرق شناس برجسته کارلو آلفونسو نالینو که یکی از اولین و بهترین متخصصان حوزه تاریخ علم مسلمین شناخته می‌شود، نیز گفته است:
«عامل دیگری که دینداران را به علم هیئت متوجه ساخت، آیاتی از قرآن است که در آنها سخن از نوعی سودمندی است که خدا در اجرام آسمانی و حرکات آنها برای مردم قرار داده است و از افراد بشر خواسته است تا در فیض رحمانی و حکمت الهی مندرج در آنها نیک بیندیشند.»
[?نالینو، تاریخ نجوم اسلامی]
استاد یوسف شاخت متخصص مطالعات اسلامی که ویراستار کتاب میراث اسلام (The Legacy of Islam) منتشر شده توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد بود، نیز در این راستا چنین گفته است:
"اگر دقت به خرج دهیم می‌بینیم که اساس پیشرفت علمی در علم ریاضیات نزد مسلمانان با قرآن آغاز می‌شود و آن در حالیست که در قرآن احکام پیچیده تقسیم میراث ذکر شده است."
[?کتاب تراث الاسلام، ج2 ، ص173 ، تحت سرپرستی جوزف شاخت، تالیف حسن نافعه و کلیفورد باسورث، ترجمه‌ی حسین مونس، احسان صدقی العمد.]
سه نقل قول فوق از سه استاد برجسته تاریخ علم برای اینکه متوجه شویم دین اسلام چه تاثیر مثبت شگرفی در پیشرفت علم داشته است، کفایت میکند.
?وهله دوم
در وهله دوم، ممکن است برخی بگویند؛ ما به سخنان دیگران اکتفاء نمی‌کنیم، بلکه ما معتقدیم که خود باید به بررسی آثار علمی مسلمین قرون طلایی اسلام بپردازیم، تا به نتیجه برسیم.
پس ما برای اینکه جای هیچ بهانه‌ای باقی نماد، به عنوان مشتی نمونه خروار، به ذکر چندی از مهمترین دانشمندان تمدن اسلامی و نقش باور اسلامی آنها در فعالیت‌های علمی آنها می‌پردازیم:
??ابوریحان بیرونی
ایشان در آغاز تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن می‌گویند:
"و چون کسی بر آن شود که حق و باطل را از یکدیگر باز شناسد، ناگزیر کارش به جستجوی احوال جهان و اینکه آیا همیشه بوده یا نو پدید است می‌انجامد و اگر خود را از این جستجو بی‌نیاز شمارد، در راهی که پیش گرفته است از آن بی‌نیاز نیست که در تدابیری که سامان جهان در یکپارچگی و پاره‌هایش بر آن گردش دارد، بیندیشد و بر حقایق آن آگاه شود، تا از این راه مدبر جهان و صفات او را بشناسد... و این جستجو و نگرش همان است که خدای تعالی از بندگان خردمند خود خواسته است، در آنجا که گفته است _و گفته اش راست و روشنگر است_ : {و یتفکرون فی خلق السماوات والارض: ربنا ما خلقت هذا باطلا ... } [آل عمران آیه 191]
و این آیه شریفه همه آنچه را به تفضیل بیان کردم فرا می‌گیرد و اگر آدمی درست بر آن کار کند، به همه دانش‌ها و شناخت‌ها دست خواهد یافت."
"آنها در حالی که نشسته‌اند، ایستاده‌اند و بر پهلو خوابیده‌اند خدا را یاد می‌کنند و بر روی خلقت آسمانها و زمین میندیشند." (آل عمران، ۱۹۱)
در این آیه منظور از خلقت چیزیست که هر لحظه و هر جایی را شامل می‌شود، آسمانها و زمین یعنی تمام جهان، چیزی باقی نمی‌ماند.
ایستاده بودن، نشستن و خوابیدن نیز در هر حال تمام حالات فیزیکی‌ای می‌باشد که ما در طول یک روز می‌توانیم داشته باشیم.
در هر حالی که دارید بر روی تمام جهان تفکر کنید، آیا سخنی وجیزتر از این برای تشویق به مشاهده کردن سراغ دارید؟
در طول تاریخ اسلام این آیه و آیات بسیار مانند آن مسلمانان را تشویق به تحصیل علم می‌کردند، دانشمند بزرگ مسلمان ابوریحان بیرونی تنها یکی از آن مسلمان بوده است.
??ابن رشد
در نظر دانشمندان مسلمان قرآن کتاب تشریع و کائنات کتاب تکوین خداوند است.
خداوند نیز در کتاب تشریع خود دستور به مطالعه و بررسی آیات الهی داده است، هم آیات تشریعی، هم آیات تکوینی خداوند.
ابن رشد اندلسی یکی از این دانشمندان مسلمان است.
(ابن رشد که هم فیلسوف بود و هم مومن، حقیقت و حقانیت وحی را قبول داشت، و بر آن بود که قرآن و حدیث مشوق مطالعه‌ی طبیعت است...)
[?زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی، بخش اول، ص ۵۲، ویراستاری حسین معصومی همدانی، نویسندگی بخش ابن رشد: ا.ار نالدز، آلبرت زکی اسکندر، ترجمه‌ی بهاءالدین خرمشاهی.]
??قطب الدین شیرازی
قطب الدین شیرازی دانشمند برجسته مسلمان نیز در کتاب التحفه الشاهیه خود فصل افلاک ماه را با ذکر آیه ۱۹۱ سوره آل عمران شروع میکند و این آیه را مشوقی برای تحقیقات خود می‌نمایاند، و مصداق متفکران مورد نظر موجود در آیه را دانشمندان علم نجوم معرفی میکند.
??ابن یونس
ابن یونس نمونه‌ای دیگر از دانشمندان بزرگ مسلمان است، او در کتاب الزیج الکبیر الحاکمی خود از دو انگیزه و مشوق در تحصیل علم نجوم یاد میکند.
یک. شناخت آیات الهی.
دو. انجام احکام شرعی.
وی در کتاب خویش با نقل آیات فراوانی از قرآن که توصیه به تدبر و تفکر در آسمانها و زمین دارند، شناخت آیات الهی را یکی از مشوقان کسب علم نجوم می‌داند.
همچنین وی انجام درست احکام شرعی‌ای مانند نماز و روزه و ... را نیازمند داشتن اطلاعات نجومی می‌داند و بیان میکند که هدف از کسب علم نجوم انجام درست احکام شرعی است.
??بتانی
ابوعبداللّه محمد بن جابر بن سنان بتانی حرانی صابی دانشمند نامدار مسلمان، در زیج صابی مشهور خود می‌گوید:
(با دقت در پدیده‌های مرتبط با نجوم، با رصد کردن و تفکر عمیق در خصوص آنها می‌توانیم توحید را اثبات کنیم و به عظمت قدرت، گستردگی علم و تنظیم ظریف خداوند پی‌ببریم.)
همچنین می‌گوید:
(هر مسلمانی پس از آموختن اصول دین و قوانین مذهبی باید از علم نجوم بهره‌مند گردد.)
??خیامی
در نظر دانشمندان مسلمان قرون طلایی اسلام، قرآن مسلمانان را به تحقیق و پذیرش مسائل با براهین حقیقی دعوت میکند، به همین دلیل این دانشمندان مسلمان تحقیق در علوم و پذیرش مسائل با براهین حقیقی را از جمله فرائض دینی می‌دانسته‌اند، بطور مثال حکیم خیامی دانشمند مشهور نوشته است:
«همانا تحقیق در علوم و تحصیل دانش‌ها با دلیل و برهان حقیقی بر کسانی که طالب نجات و جویای سعادت ابدی باشند، از جمله‌ی فرایض و واجبات است.»
[?دو رساله‌ی خیامی، بازنویسی 1- الرسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابلة. 2_ شرح ما أشکل من مصادرات کتاب اقلیدس اثر حکیم عمر خیام نیشابوری(تألیف قرن پنجم هجری) به کوشش سید حجت الحق حسینی ایرانی.]
?در اینجا، لازم به ذکر است که ارتباط نزدیکی میان ریاضیات و عقلانیت وجود دارد، بطوریکه گفته می‌شود مهارت بیشتر در ریاضیات مساوی است با عقلانیت و تفکر انتقادی بهتر.
حکیم عمر خیام نیز به این نکته پی‌برده‌اند، آنجا که گفته‌اند: «فایده‌ی علوم ریاضی این است که موجب ورزیدگی ذهن و تندکردن خاطر شود و نیز نفس را عادت دهد تا از قبول اموری که مقرون به دلیل و برهان نباشد، اجتناب کند.»
و به قول پرفسور مریم میرزاخانی ریاضی‌دان برنده مدال فیلدز، «ریاضیات به درست فکر کردن کمک میکند.»
در قرون طلایی اسلام نیز ریاضیات جایگاه ویژه‌ای داشته است، از اینجا می‌توان به جایگاه عقلانیت در تمدن اسلامی پی‌برد.
به قول تاریخنگار برجسته علم، کیلفورد کانر: «درحالی که یونانی‌ها تقریباً تنها به هندسه چسبیده بودند و حساب را فقط مناسب کارهای حقیر عملی می‌دیدند، ریاضی‌دانان مسلمان شیوه‌ی شمارش موضعی برپایه‌ی ده را از هند وارد کردند و چنان به پردازش آن پرداختند که به فکر یونانی‌ها هم نمی‌رسید. شواهد آن در زبان‌های اروپایی پیداست: واژه‌های الگوریتم (که در اروپای اوایل عصر جدید معنی ((حساب)) پیدا کرد) و الگبرا هر دو ریشه‌ی عربی دارند.
واژه‌های سینوس (جَیب) و کسینوس (جیب تمام)، که آنها هم برساخته از لغات عربی‌اند، از مشارکت مسلمانان در توسعه‌ی مثلثات گواهی می‌دهند.».
اهمیت ابداع و توسعه مثلثات توسط مسلمین آنجا به درستی فهمیده می‌شود که بدانیم، کارهای مثلثاتی مسلمین زمینه‌ساز ابداع حسابان بود.
و آنجا بهتر از پیش درک می‌شود که بدانیم ابداع حسابان نقش حیاتی‌ای در ظهور انقلاب علمی و صنعتی در غرب داشت.
??خوارزمی
قرآن مسلمین را محکوم به تحصیل در ریاضیات کرده است، یکی از دلایل پیشرفت مسلمانان در ریاضیات احکام دینی‌ای مانند تقسیم ارث بوده است.
اگر به کتب دانشمندان مسلمانی که در این زمینه‌ها کار کرده‌اند بنگریم تأثیر اینگونه احکام در فعالیت‌های آنان را مشاهده خواهیم کرد. بطور مثال خوارزمی پدر علم جبر ذکر کرده است که یکی از اهداف او از تالیف کتاب مشهور الجبر و المقابله، حل مسائل ارثی است.
[?نخستین گام‌های جبر، بازنویسی کتاب الجبر و المقابله اثر محمد خوارزمی، تألیف قرن سوم هجری، به کوشش یونس کرامتی.]
?او در کتاب انقلابی خود یعنی کتاب الجبر و المقابله، همانند یک فقیه ریاضی‌دان به حل جبری مسائل ارثی موجود در قرآن کریم پرداخته است.
[?الجبر و المقابله، نوشته‌ی محمد بن موسی خوارزمی ترجمه‌ی حسین خدیوجم، انتشارات اطلاعات، چاپ سوم، سال چاپ ۱۳۶۳]
و یا ریاضی‌دان و منجم نامی ابوریحان بیرونی، بنیان گذار علم مثلثات به عنوان علمی مستقل، به اختراع ابزاری برای تعیین اوقات نماز می‌پردازد. و ...
[?کتاب تاریخ علم کمبریج اثر کالین ا. رنان، ترجمه‌ی حسن افشار، فصل علم عرب. و زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی، حسین معصومی همدانی، ص ۳۲۱]
برپا داشتن اینگونه احکام دینی از انگیزه‌های اصلی تحقیقات دانشمندان دوران طلایی اسلام بوده است.
کارلو الفونسو نالینو ( ۱۸۷۲ - ۱۹۳۸) خاورشناس و پژوهنده تاریخ علم در كتاب (تاريخ نجوم اسلامى) خود در خصوص تاثیر قسمی از آموزه‌های عبادی دین اسلام بر پیشرفت علم اخترشناسی چنین گفته است:
" بر هر مسلمانى واجب بود که اوقات نماز را که به اختلاف مکان و زمان تغییر می‌کرد بشناسد. مسلمان مى‌بايست كه در هنگام نماز رو به جانب قبله كند. پس بايد جهت قبله را بشناسد و اين خود مبتنى بر حل مسئله‌اى از مسائل علم هيئت است و به مثلثات كروى مربوط مى‌شود. نيز چنين است روزه داشتن و روزه گشودن در ماه رمضان كه مسلمانان را به محاسبات فلكى برمى‌انگيزد. اين احكام شرعى درباره‌ی روزه، منجمان مسلمان را بر آن داشته است كه درباره‌ی مسائل دشوار وابسته به رؤيت هلال و احوال شفق به جستجو برخيزند. و به همين جهت در اين باره پيشرفتهايى كردند و محاسبات و روشهاى تازه‌اى آوردند كه در ميان يونانيان و ايرانيان قديم سابقه نداشت. "
[?کتاب (تاریخ فلسفه در جهان اسلام) نوشته‌ی حنا الفاخوری و خلیل الجر، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی ص 364، علم الفلك و تاريخچه ص 142 و 230 و 231 و ترجمه ی فارسى آقاى احمد آرام از اين كتاب به نام تاريخ نجوم اسلامى ص 286 _ 285 و نيز تراث العرب العلمى ص57]
?موخره
در این مقاله سعی شد که به صورتی مختصر و مفید نقش قرآن کریم در سیر تاریخ علم بررسی شود، با دلایل و مستندات فراوان مشاهده شد که آیات قرآن تاثیر مثبت چشمگیری در پیشرفت علوم مختلف داشته است، تا حدی که می‌توان گفت؛
پیشرفت‌ها و دستآورد‌های علمی موجود در عصر حاضر را مدیون قرآنیم!
#اسلام #علم #دانش
