دسترس پذیری در وب به معنای در نظر گرفتن اقدامات و تمهیدات خاص می‌باشد تا کاربران دارای ناتوانی بتوانند از محصولات دیجیتال شما استفاده کنند. شاید در ابتدا این رویه یک محدودیت بنظر برسد اما دستورالعمل‌های قابل درکی وجود دارد که کمک می‌کند محصولات با دسترس پذیری قابل قبولی توسعه داده شوند.
دلایل بسیاری وجود دارد که چرا باید در توسعه محصول، توجه ویژه‌ای به رعایت دسترس پذیری داشت اما به طور کلی باید در نظر داشت که فراهم کردن فرصت‌های برابر برای همه کاربران به خصوص کاربران ناتوان ضروری است.
ناتوانی در هر شرایطی (ذهنی یا بدنی) باعث سخت شدن تعامل افراد با دنیای اطراف می‌شود. ناتوانی‌ها می‌توانند بینایی، شنوایی، حرکتی، فکری، سلامت روان، روابط اجتماعی و سایر زمینه‌های افراد را تحت تاثیر قرار دهند. تقریبا همه افراد ممکن است در مقطعی از زندگی نوعی ناتوانی ****را تجربه کنند.
طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی، بیش از یک میلیارد نفر در سراسر جهان درجاتی از ناتوانی را دارند که ۱۵ تا ۲۰ درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند. این به معنای آن است که یک محصول بی توجه به دسترس پذیری می‌تواند یک پنجم کاربران خود را حذف کند.
به طور کلی سه نوع ناتوانی وجود دارد: موقت، دائمی و موقعیتی.
زمانی که به یک ناتوانی فکر می‌کنیم، اکثر مردم، افرادی با ناتوانی دائمی را در نظر می‌گیرند. از دست دادن بینایی، شنوایی یا گفتار، اختلالات حرکتی و بسیاری از ناتوانی‌های غیرقابل مشاهده مانند نارساخوانی (Dyslexia)، اوتیسم، افسردگی و … که وجه مشترک همه این‌ها این است که بیشتر از ۱۲ ماه دوام می‌آورند و منجر به تغییرات قابل توجهی در توانایی افراد برای انجام کارهای روزمره می‌شود.
ناتوانی‌های موقت به شرایطی اطلاق می‌شود که افراد به دلیل بیماری یا سایر شرایط پزشکی توانایی انجام برخی کارها را از دست می‌دهند. بعنوان مثال فردی که دستش را گچ گرفته‌است برای تایپ کردن مشکل خواهد داشت.
ناتوانی‌های موقعیتی صرفا افراد را از انجام کارهای روزمره در شرایط خاص باز می‌دارد. بعنوان مثال فردی که نوزادی را در آغوش می‌گیرد، توانایی استفاده از هر دو دست را ندارد یا فردی که در یک محیط پر سر و صدا می‌خواهد ویدیویی را مشاهده کند، توانایی شنیدن صدای ویدیو را ندارد.
وب منبع مهمی در بسیاری از جنبه‌های زندگی روزمره است: اطلاعات و خدمات دولتی، آموزش و پرورش، تجارت، اخبار، تعامل در محل کار، مشارکت مدنی، مراقبت‌های بهداشتی، سرگرمی و …
بنابراین یکی از ضروریت‌های وب، در دسترس بودن آن است تا افراد با توانایی‌های متفاوت بتوانند به صورت برابر از آن استفاده کنند. دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات، از جمله وب، بعنوان یک حقوق اساسی بشر در کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد حقوق افراد دارای ناتوانی تعریف شده است.
وب فرصتی برای دسترسی بی‌سابقه به اطلاعات و تعامل برای افراد دارای ناتوانی می‌باشد. موانع دسترسی به دستگاه‌های چاپی، صوتی و رسانه‌های تصویری را می‌توان به راحتی از طریق فناوری‌های وب برطرف کرد.
( زمانی را تصور کنید که تنها راه به دست آوردن اطلاعات خاص، رفتن به کتابخانه و خواندن اطلاعات بر روی کاغذ بود، موانع قابل توجهی برای بسیاری از افراد دارای معلولیت وجود داشت. مانند رسیدن به کتابخانه)
با رعایت دسترس پذیری، افراد دارای ناتوانی می‌توانند کارهای بیشتری را بدون اتکا به دیگران، خودشان انجام دهند، بعنوان مثال:
۱ - کاربرانی که نمی‌توانند دست یا پاهای خود را حرکت دهند، می‌توانند به صورت آنلاین خرید کنند تا مواد غذایی، وسایل و هدایا را تحویل بگیرند.
۲ - کاربرانی که دارای ناتوانی‌های شناختی هستند که در پردازش اطلاعات نوشتاری مشکل دارند، می‌توانند با استفاده از صفحه خوان (Screen Reader) مطالب مورد نیاز خود را بخوانند.
۳ - کاربرانی که نابینا هستند می‌توانند با استفاده از نمایشگرهای بریل (Braille Displays) به مطالب مورد نیاز خود دسترسی داشته باشند.
فناوری‌های کمکی، تکنولوژی جدیدی نیست. در حقیقت بخشی از تجربه کاربری برای هزاران سال بوده است. بعنوان مثال عینک بین سال‌های ۱۲۶۸ تا ۱۲۸۹ میلادی در ایتالیا و استفاده از اولین ویلچر به قرن ۵ در چین باز می‌گردد.
امروزه در دنیای دیجیتال، کاربران دارای ناتوانی با توجه به نیاز خود از راه‌های مختلفی جهت استفاده از وب بهره می‌برند. برخی ممکن است از نرم افزار یا سخت افزار بخصوصی استفاده کنند و برای برخی ممکن است تنظیمات مربوط به دستگاه و یا مرورگر راه‌گشا باشد.
به صورت کلی دو نوع استراتژی در خصوص استفاده کاربران ناتوان از وب وجود دارد:
۱- فناوری‌های کمکی (Assistive Technology ) : سخت افزار یا نرم افزاری که این امکان را می‌دهد تا کاربران ناتوان با محیط دیجیتال تعامل داشته باشند. مثل:صفحه خوان (Screen Reader) یا سوییچ کنترل (Switch Control) و …
۲- استراتژی‌های تطبیقی (Adaptive Strategies) : تکنیک‌هایی که کاربران ناتوان از آن برای تعامل بهتر با محیط دیجیتال استفاده می‌کنند. مثل: تنظیمات مرورگر یا تغییر اندازه پنجره مرورگر و …
بسیاری از کاربرانی که دارای ناتوانی حرکتی می‌باشند، از موس استفاده نمی‌کنند. آنها به مکانیسم‌های دیگری از جمله کیبورد برای پیمایش بین صفحات وب متکی هستند، به همین دلیل مهم است که المنت‌هایی نظیر دکمه، لینک و … توسط کیبورد قابل دسترس باشند.
چنانچه استفاده از موس، کیبورد، صوت و… توسط کاربران ناتوان امکان پذیر نباشد، سوییچ کنترل‌ها یک راه جایگزین ارایه می‌دهند. کاربرانی که به نوعی مشکل حرکتی دارند (فلج مغری، معلولیت، پارکنیسون و …) می‌توانند از سوییچ کنترل استفاده کنند. اما موارد استفاده آن تنها محدود به این افراد نمی‌شود، حتی برای کاربرانی که دارای مشکلات شناختی و یادگیری هستند نیز مفید می‌باشد.
با توجه به حرکات و حواس مختلفی که داریم، انواع مختلفی از سوییچ‌ها برای پاسخگویی به نیازهای مختلف وجود دارد:
کاربر با انجام دم و بازدم در نی مربوط به دستگاه، عمل Tabbing و Clicking را انجام می‌دهد.
کاربر می‌تواند با استفاده از دست، پا یا سر آنرا فعال کند که می‌تواند هم به صورت سوییچ تکی و هم چندتایی باشد.
کاربر می‌تواند با کج کردن سر خود مقابل دوربین، آنرا فعال کند. برخی از تلفن‌های همراه در تنظیمات دسترس پذیری خود این قابلیت را قرار داده‌اند.
فرآیند اندازه‌گیری جهت نگاه کاربر یا حرکت چشم نسبت به سر.
افرادی که محدودیت‌های حرکتی دارند (لرزش دست، فلج‌بودن و …) می‌توانند از نرم افزار تشخیص گفتار استفاده کنند. قابلیت تشخیص گفتار امکان ترجمه عبارت بیان‌شده به متن یا دستور را در کامپیوتر یا دستگاه‌های دیگر مانند موبایل، تبلت و … می‌دهد. در کامپیوترها نرم افزارهای تشخیص گفتار به کاربران این امکان را می‌دهد متن را به هر برنامه‌ای دیکته کنند.
کاربران نابینا و یا کم‌بینا اغلب از صفحه‌خوان (Screen Reader) استفاده می‌کنند. صفحه‌خوان نرم‌افزاری است که همه چیز را روی صفحه نمایش می‌خواند. از جمله متن، عنوان، دکمه، متن جایگزین برای تصاویر (Alt) و …
یک صفحه‌خوان نام (Name)، نقش (Role) و وضعیت (State) یک عنصر را بیان می‌کند.
کاربرانی که نابینا هستند و خط بریل را می‌خوانند، ممکن است یک صفحه‌خوان را با سخت افزاری به اسم Refreshable Braille Display ترکیب کنند که این ابزار در کنار صفحه کلید قرار می‌گیرد. همچنین نمایشگرهای کوچک‌تر بریل وجود دارد که می‌تواند با استفاده از بلوتوث به موبایل و تبلت متصل می‌شود.
با این حال صفحه‌خوان‌ها فقط توسط افراد نابینا استفاده نمی‌شوند. بلکه برای برخی از افراد مبتلا به ناتوانی‌های شناختی یا یادگیری نیز مفید است.
صفحه‌خوان‌های رایج عبارتند از: Jaws و NVDA برای ویندوز، Narrator از ابزارهای سیستم عامل ویندوز، VoiceOver از ابزارهای سیستم عامل مک و iOS و TalkBack از ابزارهای اندروید.
این نرم‌افزار محتوای صفحه را بزرگ می‌کند که می‌توان از آن برای بزرگ کردن تمام یا بخشی از صفحه استفاده کرد که باعث می‌شود کاربرانی که برخی مشکلات بینایی دارند، بتوانند متن و تصاویر را راحت‌تر ببیند. برخی کاربران از این نرم‌افزار به همراه صفحه‌خوان نیز استفاده می‌کنند.
همچنین کاربران دارای مشکلات شناختی و یادگیری ممکن است از این نرم‌افزار برای حذف المان‌هایی که موجب حواس‌پرتی آنها می‌شود، مثل: تبلیغات بنری و انیمیشن‌ها استفاده کنند.
ذره‌بین‌های رایج عبارتند از: ZoomText برای ویندوز و البته برخی ابزارهای اختصاصی داخلی در سیستم عامل‌های ویندوز، مک و iOS
به راحتی می‌توان متصور شد که کاربران ناشنوا و کم شنوا با چالش خاصی هنگام استفاده از وب روبرو نمی‌شوند چون وب بیشتر یک رسانه بصری است! اما ویدیو یک چالش آشکار برای این دسته از کاربران می‌باشد.
نیاز این دسته از کاربران معمولا با استفاده از Close Captions، Subtitles و Transcripts پوشش داده می‌شود.
همیشه ممکن است برخی از کاربران یک محصول به صورت دائمی (لالی، لکنت زبان و …) یا به صورت موقتی (سرفه، بیماری‌های مربوط به حنجره مثل: لارنژیت و …) و یا موقعیتی (قرارگرفتن در یک محیط پر سر و صدا و یا محیط ساکت مثل کتابخانه) دچار ناتوانی‌های گفتاری شوند.
برخی از محصولاتی که ممکن است این دسته از کاربران دچار مشکل شوند شامل محصولاتی مثل الکسا (Alexa)، Google Home و یا ابزارهایی مثل Siri, Google Voice و Cortana می‌باشد.
اطمینان از در نظر گرفتن یک راه جایگزین برای خدمات مبتنی بر صدا الزامی است.
اختلالات عصبی، رفتاری، سلامت روان و افزایش سن مواردی است که می‌تواند به میزان خوب دیدن، شنیدن، حرکت، صحبت و در نهایت به درک اطلاعات کاربران تاثیر بگذارد. بنابراین هریک از چالش‌هایی که کاربران دارای ناتوانی‌های بینایی، شنیدن، گفتاری و … با آن روبرو هستند، می‌تواند برای این دسته از کاربران نیز اتفاق بیفتد.
بعنوان مثال کاربری که مبتلا به اوتیسم یا اختلال کمبود توجه است، ممکن است از صفحه‌خوان برای کمک به درک محتوای صفحات وب استفاده کند.
در حال حاضر در بسیاری از کشورها قوانین مدونی وجود دارد که سازمان‌ها و افراد را موظف می‌کند تا در هنگام توسعه محصول این را در نظر بگیرند که بایستی افراد ناتوان به اندازه سایر افراد به اطلاعات دسترسی داشته باشند. اما حتی اگر این قوانین در بسیاری از سازمان‌ها وجود نداشته باشد، باز هم رعایت این استانداردها باعث می‌شود تا محصولات با دسترس پذیری بهتر، در فضای رقابتی، پتانسیل بیشتری در بازار هدف خود داشته باشند.
در همین راستا برای اینکه بتوان محصولی دسترس‌پذیر توسعه داد، در قدم اول باید درکی از نحوه تعامل و زندگی افراد ناتوان داشت. با اینکه تعداد ناتوانی‌ها و البته فناوری‌های مورد استفاده برای رفع آنها، بسیار بیشتر از این می‌باشد، اما در این مقاله سعی شد تا برخی از مهم‌ترین این موارد ذکر شود.
منابع:
