در گذر از ابوذرها...
مصاحبهٔ اختصاصی بسیج دانشجویی دانشگاه علوم قضایی با حجت‌الاسلام سید سعید حسینی لواسانی، امام‌جمعه سابق لواسانات
در خدمت حجت‌الاسلام سید سعید حسینی لواسانی هستیم تا با رویکرد عملی ایشان در اقامه نماز جمعه آشنا شویم و ابعاد نماز جمعه مطلوب انقلاب اسلامی را ترسیم کنیم.
نماز جمعه یکی از نهادهایی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و گذر از حکومت پهلوی، بازتعریف شد و به نهادی تبدیل گردید که توانست بدنه اجتماعی و توده‌های مردم را با خود همراه سازد. برای نمونه، در دهه شصت، نماز جمعه‌ها با شکوهی کم‌نظیر و جمعیتی انبوه برگزار می‌شد.
به عنوان اولین سؤال، چه روندی طی شد که امروزه اکثر نماز جمعه‌های کشور با افت مخاطب مواجه شده و در جذب جوانان ناکارآمد به نظر می‌رسند؟
پاسخ حجت‌الاسلام حسینی لواسانی:
ابتدا لازم است یاد و خاطره مرحوم آیت‌الله طالقانی را گرامی بدارم. در زمان انقلاب، من بسیار جوان بودم و ایشان تازه از زندان آزاد شده بودند. بارها به خدمت ایشان رسیدم. شخصیت ایشان بسیار دوست‌داشتنی و جذاب بود.
امام خمینی (ره) در پیامی که پس از رحلت آیت‌الله طالقانی صادر کردند، تعابیر شگفت‌انگیزی به کار بردند. امام فرمودند: «او برای اسلام به منزله حضرت ابوذر بود. زبان گویای او چون شمشیر مالک اشتر بود؛ برنده و کوبنده.»
این توصیفات، بدون شک، جایگاه والای ایشان را در نگاه امام نشان می‌دهد. زبان گویای ایشان که امام آن را با شمشیر مالک اشتر مقایسه کردند، نشان‌دهنده شجاعت و صراحت در بیان حقایق است. همین ویژگی‌ها، معیارهای امام جمعه مطلوب انقلاب را نیز مشخص می‌کند.
نکته دوم، تعریفی است که امام از نماز جمعه ارائه کردند. ایشان فرمودند: «نماز جمعه نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام است.»
در این تعریف چند کلمه کلیدی وجود دارد که باید به آن‌ها توجه کرد:
«نماز جمعه باید پرمحتواتر اقامه شود؛ باشکوه‌تر باشد؛ نماز عادی نیست؛ از برکات انقلاب اسلامی است؛ سنگر اسلام است که ملت باید هرچه عظیم‌تر و بلندپایه‌تر آن را حفظ کنند.»
این سخنان نشان می‌دهد که نهاد نماز جمعه در نگاه امام، نهادی بسیار مهم است که قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام را به نمایش می‌گذارد. به همین دلیل، حضور حداکثری مردم و نمایش قدرت اجتماعی آنان، از الزامات نماز جمعه است. هرچه این حضور پررنگ‌تر باشد، نماز جمعه می‌تواند در پیشرفت و تقویت انقلاب اسلامی تأثیرگذارتر باشد.
رهبری نیز در اولین نماز جمعه‌ای که اقامه کردند، به اهمیت این موضوع اشاره داشتند. ایشان فرمودند:
«اگر بخواهیم از حیثیت اسلام به معنای واقعی کلمه دفاع کنیم، یکی از محورها این است که باید به مسائل کشور، جهان و منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، نگاه کلان داشته باشیم.»
این نگاه کلان، اساس کارکرد نماز جمعه است. در روایت‌ها نیز از نماز جمعه به‌عنوان مجلسی که عموم مردم در آن حضور دارند یاد شده است. تعبیر مقام معظم رهبری از نماز جمعه به‌عنوان یک شبکه عمومی نیز همین معنا را تقویت می‌کند.
محافظه‌کاری؛ بلای جان نماز جمعه
در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی، به نقل از جلد دوم صحیفه امام، فردی به نام آقای صادقی در نجف تلاش کرد نماز جمعه‌ای برپا کند، اما با مخالفت برخی پیرمردها و مراجع مواجه شد. امام می‌فرمایند: «عمده مخالفان از طبقه پیران‌اند.» این مخالفت‌ها، که ناشی از جریان محافظه‌کاری بود، اجازه نمی‌داد نماز جمعه‌ای تراز اسلام اقامه شود. امروز نیز بزرگ‌ترین آفت نماز جمعه، محافظه‌کاری است. اگر محافظه‌کاری بر نماز جمعه حاکم شود، دیگر مسائل کلان کشور و منطقه در خطبه‌ها بررسی نمی‌شود و این نهاد به محفلی برای عده‌ای خاص تبدیل خواهد شد. بر اساس واجبات نماز جمعه، این عبادت بر پیرمردها واجب نیست، همان‌گونه که جهاد نیز بر آنان واجب نیست. با این حال، اکثر نماز جمعه‌های امروز، تنها پذیرای پیرمردها هستند. در اولین جلسه‌ای که به نماز جمعه لواسان رفتم، میانگین سن حاضران حدود ۹۰ سال بود. دانشجویان و جوانان حضور نداشتند. در ادامه، تلاش کردیم تا این وضعیت را تغییر دهیم. با برنامه‌ریزی و اصلاح رویکردها، در نهایت توانستیم نماز جمعه‌ای برگزار کنیم که اکثر حاضران آن جوانان بودند و حضور پرشوری داشتند. این تجربه نشان داد که اگر کارکرد اصلی نماز جمعه احیا شود، این نهاد به همان تعبیر امام، به «اجتماع سیاسی» تبدیل خواهد شد؛ عبادتی که سراسر آن سیاسی است.
کارکرد اصلی نماز جمعه چیست؟
امام خمینی (ره) تأکید داشتند که نماز جمعه با نمازهای عادی تفاوت اساسی دارد. این تفاوت، به‌ویژه در جنبه سیاسی نماز جمعه برجسته است و این ویژگی به نماز جمعه اصالت و اهمیت خاصی بخشیده است. در نماز جمعه، دو خطبه به‌جای دو رکعت نماز قرار داده شده است. خطبه اول، به مسائل اخلاقی و تقوا اختصاص دارد، در حالی که خطبه دوم، به امور سیاسی می‌پردازد. از این رو، امام جمعه باید نقش فعال سیاسی داشته باشد و همان‌گونه که امام خمینی (ره) فرمودند، زبانش کوبنده و صریح باشد.
حضور امام جمعه در مسائل اجتماعی، مانند کمک‌های مؤمنانه در دوران کرونا، ضروری است؛ اما این نقش ثانویه محسوب می‌شود و نمی‌تواند کارکرد اصلی او را تشکیل دهد. امام جمعه باید علاوه بر نقش اجتماعی و فرهنگی، رهبری سیاسی شهر را نیز برعهده بگیرد. همان‌گونه که امام خمینی (ره) نماز جمعه را سنگر اسلام معرفی کردند، این نهاد جنبه سیاسی قوی‌تری نسبت به دیگر وظایف دارد.
تأکید بر جنبه سیاسی نماز جمعه، تفاوت دیدگاه میان بنده و برخی دوستان را نشان می‌دهد. البته این اختلاف، شخصی نیست. برای مثال، با حاج‌آقا علی‌اکبری، که فردی متدین و متقی است، هیچ اختلاف شخصی ندارم. این تفاوت نگاه، اختلاف سیاسی در رویکرد به نماز جمعه است. اگر نماز جمعه جنبه سیاسی دارد، باید به صورت کلان، مسائل جهان، کشور و منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، مورد توجه قرار گیرد و تنها به موضوعاتی مانند آمریکا و غزه محدود نشود.
مسائل کلیدی نماز جمعه
۱. کرامت انسانی
کرامت انسانی نباید صرفاً امری ذهنی تلقی شود؛ بلکه باید عینی و ملموس حفظ شود. کرامت با آزادی و استقلال ارتباط مستقیم دارد. جامعه‌ای که مستقل و آزاد نباشد، کرامت انسانی را از دست می‌دهد. آزادی مردم در مشارکت در امور کشور، یکی از مظاهر عینی کرامت است. همچنین، فقر، از دیگر عوامل تهدیدکننده کرامت انسانی است. فرد فقیر، عزت و کرامت خود را از دست می‌دهد و به فردی وابسته تبدیل می‌شود.
مبارزه با فقر و حفظ امنیت و استقلال جامعه، از مهم‌ترین وظایفی است که در راستای کرامت انسانی باید به آن توجه شود. این اصل، نخستین و بنیادین مسئله‌ای است که امام جمعه باید در منطقه محل اقامه نماز جمعه به آن بپردازد.
۲. مشارکت مردم
بدون مشارکت مردم، انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی نمی‌توانند به اهداف خود برسند. حضور اجتماعی مردم، نمایش قدرت انقلاب است. مشارکت مردم، نه‌تنها در سیاست، بلکه در اقتصاد، فرهنگ و سایر زمینه‌ها ضروری است. در دوران کرونا، مشارکت مردم مشکلات بسیاری را حل کرد؛ اما در حوزه‌هایی مانند اقتصاد، حضور جدی مردم مشاهده نمی‌شود. یک نمونه از این مسئله، نفوذ سرمایه‌داران بزرگ است که اجازه ورود مردم به عرصه اقتصاد را نمی‌دهند. وقتی می‌گوییم مردم باید قدرت داشته باشند، یعنی در تولید، تجارت، و بازرگانی حضور فعال داشته باشند و این حضور نباید به خدمات محدود شود.
۳. عدالت
عدالت، موضوعی است که به‌عنوان پیوست کرامت انسانی و مشارکت مردم معنا می‌یابد. عدالت یعنی توزیع عادلانه قدرت و ثروت میان مردم. اقامه عدالت، وظیفه مردم است و آن‌ها باید قادر باشند حقوق خود را مطالبه کنند. با این حال، دولت نیز باید نقش خود را در بسترسازی برای عدالت ایفا کند. امر به معروف و نهی از منکر نیز باید به‌صورت مصداقی انجام شود. برای مثال، نمی‌توان کلی‌گویی کرد که بی‌حجابی بد است؛ بلکه باید با مصادیق آن مقابله شود. همین‌طور، در موضوع فساد، اگر فردی جریان عظیمی مانند زمین‌خواری را مدیریت می‌کند، باید به صورت مصداقی با او برخورد شود.
مرحوم شهید رئیسی به بنده گفتند: «کمک به دولت و قوه قضاییه در مبارزه با فساد، وظیفه نماز جمعه است. اگر این کار را نکنید، ما قادر به انجام وظایف خود نخواهیم بود.» بنابراین، نماز جمعه باید حضور فعال در مسائل سیاسی منطقه داشته باشد. اگر این نقش به درستی ایفا شود، نماز جمعه پرشکوه‌تر خواهد شد و جوانان بیشتری را جذب خواهد کرد. آنان زمانی در نماز جمعه شرکت می‌کنند که احساس کنند خطبه‌ها، بازتاب دغدغه‌ها و مطالبات آن‌هاست. نماز جمعه، نهادی است که باید اجتماع سیاسی را نمایندگی کند؛ عبادتی که سراسر آن سیاسی است. اگر جنبه سیاسی نماز جمعه تقویت نشود، این نهاد از کارکرد اصلی خود دور خواهد شد. این مسئله، تهدیدی جدی برای امام جمعه و نقش او در جامعه محسوب می‌شود.
فرمودید امام جمعه نماینده حاکمیت است. این نماینده چگونه باید عدالت‌خواهی کند که نه به هتک حیثیت افراد منجر شود و نه وارد فضای توجیه‌گری گردد؟ مرز این دو کجاست که هم نماینده حاکمیت باشد و هم عدالت‌خواهی کند؟
مرز بسیار باریک و دشواری است؛ گویی که بر صراط حرکت می‌کنیم. از یک‌سو، خطیب جمعه باید مشکلات و مسائل روز را بیان کرده و برای رفع آن‌ها راه‌حل ارائه دهد. امام خمینی (ره) می‌فرمایند: «اگر مشکلات را بیان کنید، همین بیان کردن موجب حل مسائل خواهد شد.» اما از سوی دیگر، شأن امام جمعه این نیست که با وارد شدن به جزئیات، آبرو و حیثیت افراد را خدشه‌دار کند. نباید سخنان امام جمعه باعث ناامیدی شود؛ بلکه نماز جمعه باید محلی برای نصیحت و ارشاد باشد. این دو موضوع، یعنی نمایندگی حاکمیت و عدالت‌خواهی، باید در کنار یکدیگر رعایت شوند. رفتار امام خمینی (ره) و رهبر انقلاب اسلامی (مدظله‌العالی) نمونه‌ای کامل از این نگاه است. پرتکرارترین موضوع در بیانات رهبر انقلاب، عدالت است. ایشان حتی به‌صراحت از لواسان نام بردند و فرمودند: «لواسان ما را نگران می‌کند.» متأسفانه بسیاری به‌جای توجه به اصل مشکلات، صرفاً به حفظ آبرو و حیثیت افراد به‌صورت افراطی توجه می‌کنند و مسائل کلان را مطرح نمی‌سازند. در مقابل، همین افراد در موضوعاتی مانند حجاب وارد میدان شده و اعتقاد به مطالبه‌گری میدانی دارند. امام جمعه باید دیدگاهی جامع داشته باشد.
امام خمینی (ره) فرمودند: «شما نباید در کناره‌گیری و عزلت باشید.» امام جمعه باید نگاه سیاسی قوی داشته باشد و از محافظه‌کاری پرهیز کند؛ زیرا محافظه‌کاری، آفتی بزرگ برای این نهاد است.
امام جمعه به دلیل تعامل با ادارات دولتی، شهرداری‌ها و سایر نهادها ممکن است دچار سکوت و محافظه‌کاری شود. این مسئله باعث می‌شود اشکالات را نادیده بگیرد و بگوید: «به ما ارتباطی ندارد.» روحانیت و امام جمعه باید بدانند که نقطه تماس با خیل عظیم مردم و حلقه اتصال میان حاکمیت و مردم هستند.
امام جمعه باید بین عدالت، استقلال، کرامت انسانی و منافع مردم حلقه ارتباطی برقرار کند. برای مثال، در موضوع وفاق ملی، اگر گروهی کنار گذاشته شوند و افراد بی‌تفاوت به انقلاب جایگزین شوند، وفاق ملی محقق نمی‌شود وقتی می‌گوییم امام جمعه نماینده حاکمیت است، یعنی نماینده هیچ حزب خاصی نیست. آنچه برای او اهمیت دارد، پیگیری ارزش‌ها و اصول اسلامی مانند عدالت است.
شهید مطهری در تحلیل عهدنامه مالک اشتر می‌گوید:
«فساد از بالا آغاز می‌شود و به پایین می‌رسد؛ اما صلاح از پایین آغاز می‌شود و به بالا می‌رود.»
اگر مردم را به‌گونه‌ای تربیت کنیم که صالح باشند و خطر فساد را برای آن‌ها توضیح دهیم، خود مردم اجازه فساد نمی‌دهند. اینجاست که وارد موضوع عدالت‌خواهی مصداقی می‌شویم. ما با افراد کاری نداریم؛ بلکه باید با جریان‌های مفسدی مانند سرمایه داری مقابله کنیم.
نباید شرایطی ایجاد شود که نهادهایی مانند جهاد سازندگی طبق ماده ۵ خود، با افراد فقیر و دارنده یک آلونک برخورد کنند و در عین حال به ویلاهای چندصد متری دست نزنند. این رویکرد، انقلاب، اسلام و جمهوری اسلامی را مسخره می‌کند. معیار این مرز بسیار روشن است: ما مسائل اجتماعی و سیاسی مردم را مطرح می‌کنیم، نه مسائل خصوصی. مثلاً اگر در منطقه‌ای که زندگی می‌کنیم زمین‌خواری صورت گرفته است، این مسئله خصوصی نیست؛ بلکه موضوعی عمومی و سیاسی است.
از دید شما، عدالت‌خواهی مصداقی چه تفاوتی با ورود به حریم خصوصی افراد دارد؟
بله، باید حریم خصوصی را از حریم عمومی و سیاسی جدا کنیم. در حریم خصوصی اصولاً وارد نمی‌شویم. مثلاً اگر فردی ازدواج ناموفقی داشته است، این موضوع باید حفظ شود. اما در امور سیاسی و عمومی، باید مصداقی وارد شویم و حضور فعال داشته باشیم. وقتی کلی بگوییم فساد بد است، همان مفسد زنگ می‌زند و می‌گوید: «خیلی خوب گفتی!» اما اگر بگوییم در فلان شهر فساد وجود دارد و این اقدامات رخ داده است، آن زمان فسادستیزی واقعی اتفاق می‌افتد.
یکی از آسیب‌هایی که اشاره کردید، عدم عدالت‌خواهی صحیح در بستر نهاد نماز جمعه است. همچنین به دخالت برخی ائمه جمعه در مسائل سیاسی و انتصابات محلی اشاره کردید. این موضوع تا چه حد استقلال امام جمعه را تهدید می‌کند؟
به نظر من، دو عامل مهم استقلال امام جمعه را تضعیف می‌کند.
1. مداخلات سیاسی در امور محلی:
امام جمعه باید رابطه‌ای سازنده با استاندار، شهردار و وزارتخانه‌ها داشته باشد. او باید آن‌ها را به تقوا و حق دعوت کند و رابطه‌ای برادرانه با آن‌ها برقرار سازد. با این حال، امام جمعه نباید وارد دعواهای سیاسی شود یا در انتخابات دخالت کند. متأسفانه، برخی ائمه جمعه این مسئله را رعایت نمی‌کنند و وارد درگیری‌های سیاسی محلی می‌شوند.هرچه منطقه کوچک‌تر باشد، این دعواها شدیدتر می‌شود.
2. ارتباط با سرمایه‌داران:
برخی ائمه جمعه با سرمایه‌داران محلی روابط نزدیکی برقرار می‌کنند که باعث می‌شود اعتماد مردم به آن‌ها کاهش یابد. البته این به معنای دشمنی با سرمایه‌داران نیست؛ بلکه امام جمعه نباید خود را به یک قشر خاص محدود کند. در عهدنامه مالک اشتر تأکید شده است که ارتباط امام باید با عموم مردم باشد، نه گروهی خاص.
اگر این روابط به درستی مدیریت نشود، مردم احساس حذف‌شدگی می‌کنند و امام جمعه از نقش اصلی خود دور می‌شود.امام جمعه فقط در خطبه‌های نماز جمعه فعالیت نمی‌کند. بسیاری از وظایف او باید در طول هفته و در میان مردم انجام شود. بنابراین، تعامل امام جمعه نباید محدود به مسئولان دولتی باشد؛ بلکه باید پیوندی عمیق با مردم برقرار کند.
امام جمعه فقط خطیب نماز جمعه نیست. بسیاری از مسائل در طول هفته و در بطن جامعه بررسی می‌شود و همه آن‌ها لزوماً در خطبه‌های نماز جمعه مطرح نمی‌شود. بنابراین، در ارتباطات هفتگی امام جمعه باید مراقب باشد. برای مثال، جلسات نباید فقط با مسئولان دولتی برگزار شود؛ چراکه در غیر این صورت، مردم احساس حذف‌شدگی می‌کنند و از امام جمعه فاصله می‌گیرند.
سؤال:
نقش شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه را در فضای پویایی و عدالت‌خواهی نماز جمعه چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پاسخ:
شورای سیاست‌گذاری برای این تشکیل شد که به جز ائمه جمعه استان‌ها که نماینده ولی فقیه هستند و مستقیماً توسط رهبر معظم انقلاب منصوب می‌شوند، بقیه ائمه جمعه را منصوب کرده و بر عملکردشان نظارت کند. همچنین شورا وظیفه دارد از نظر محتوایی به ائمه جمعه کمک کند تا سطح علمی و سیاسی آنان ارتقا یابد.
با این حال، معتقدم شورای سیاست‌گذاری در برخی از وظایف خود، به دلیل درگیر شدن با مسائل حاشیه‌ای، موفق عمل نکرده است. یکی از این مشکلات، رویکرد گذشته شورا در افزایش کمی نماز جمعه‌ها بود که منجر به کاهش کیفیت و افت نظارت بر آن‌ها شد. خوشبختانه، این رویکرد در دوره فعلی متوقف شده است.
مشکل دیگر، ورود برخی ائمه جمعه به مسائل اقتصادی مانند ساخت مصلی‌های بزرگ، بیمارستان‌ها و حوزه‌های علمیه بود. رهبر معظم انقلاب در جلساتی انتقاد کردند که شورای سیاست‌گذاری باید جلوی این اقدامات را بگیرد. شنیده‌ام که شورا در دوره فعلی این مسئله را کنترل کرده و اقدامات لازم برای جلوگیری از این روند انجام شده است. اما مشکل اصلی، ضعف در توجه شورا به مسائل سیاسی است. اندیشه سیاسی ائمه جمعه باید تقویت شود. متأسفانه در این زمینه ضعف وجود دارد؛ زیرا برخی معتقدند که ائمه جمعه نباید وارد مسئله عدالت‌خواهی مصداقی شوند. این تفکر، محافظه‌کاری را ترویج می‌کند، درحالی‌که برعکس، شورا باید به ائمه جمعه آموزش دهد که فساد را فریاد بزنند و عدالت‌خواهی کنند. شورا وظیفه سیاست‌گذاری، نظارت و پشتیبانی در این زمینه را دارد. نباید شرایطی پیش آید که امام جمعه در میدان عدالت‌خواهی تنها بماند و از این وظیفه دلسرد شود.
سؤال:
با توجه به تجربیات امام جمعه بودنتان در لواسانات، نقش جریان دانشجویی در فضای نماز جمعه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پاسخ:
من به دانشجویان و طلاب جوان بسیار امید دارم. اگر بخواهیم نماز جمعه در ایران احیا شود و به تعبیر امام خمینی (ره)، مسائل فراموش‌شده اسلام، مانند عدالت، مطرح گردد، یکی از راه‌های آن حضور جدی جوانان و مطالبه‌گری آنان از خطیب نماز جمعه است. نباید با نماز جمعه قهر کرد. حضور در نماز جمعه نباید صرفاً به معنای شرکت منفعلانه باشد. متأسفانه در حال حاضر، اغلب حضورها منفعلانه است. برای مثال، وقتی با جوانی صحبت می‌کنم که از نماز جمعه انتقاد دارد، می‌پرسم آیا این موضوع را به مسئولان نماز جمعه منتقل کرده است؟ معمولاً پاسخ می‌دهد: «نه، به ما ربطی ندارد. اگر هم بگویم، برخورد تندی خواهند کرد.» بنابراین، حضور جوانان در این فضا، همراه با حفظ وحدت و انسجام، بسیار مهم است. اگر جوانان در نماز جمعه حضور یابند و بخواهند مشارکت جدی داشته باشند، فضای نماز جمعه تغییر می‌کند. امام خمینی (ره) می‌فرمایند: «نماز جمعه نباید جای پیرمردها و پیرزن‌ها باشد؛ بلکه باید جوانان در آن حضور داشته باشند و به آن شور و هیجان بدهند.»
این شرکت، نباید منفعلانه باشد. جوانان باید با حضور و مطالبه‌گری خود، نهاد نماز جمعه را وادار کنند تا به مسائل کشور به طور جدی وارد شود و به چالش‌ها پاسخ دهد.
