چالش بزرگ نظام آموزش و پرورش در مواجهه با نیازهای نسل نوین

بسم الله الرحمن الرحیم
چالش بزرگ نظام آموزش و پرورش در مواجهه با نیازهای نسل نوین

نویسنده: امیر کنعانی تربتی

چکیده

تحولات فناورانه، فرهنگی و اجتماعی در دهه‌های اخیر، ساختار آموزش رسمی را با چالشی بنیادین مواجه کرده است. نسل‌های Z و آلفا با سبک زندگی دیجیتال، نیازهای روان‌شناختی نوین و دغدغه‌های جهانی، در تعامل با نظام آموزشی‌ای قرار گرفته‌اند که همچنان بر حافظه‌محوری، آزمون‌مداری و ساختارهای ایستا استوار است. این مقاله با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی، شکاف میان آموزش سنتی و الزامات تربیت نسل نوین را بررسی کرده و مسیرهایی برای بازآفرینی نظام آموزشی ایران در راستای استانداردهای جهانی پیشنهاد می‌دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که تحول آموزشی باید در سطح فلسفه تربیت، روش یادگیری و نقش معلم و دانش‌آموز رخ دهد ؛ عزیزی، ۱۴۰۲ (UNESCO, 2022)

۱. مقدمه: شکاف نسلی و چالش‌های بنیادین آموزش

نسل‌های جدید در زیست‌جهانی رشد یافته‌اند که فناوری، شبکه‌های اجتماعی و تغییرات فرهنگی سریع، بخش جدایی‌ناپذیر آن است (Prensky, 2001). گزارش یونسکو (2022) تأکید دارد که نظام‌های آموزشی موفق، آن‌هایی هستند که توانایی بازطراحی مستمر در پاسخ به تحولات فرهنگی و فناورانه را دارند. در ایران، ساختار آموزش عمومی همچنان بر مدل‌های حافظه‌محور و آزمون‌مدار استوار است که پاسخگوی نیازهای نسل دیجیتال نیست (عزیزی، ۱۴۰۲؛ یوسف‌زاده، ۱۳۹۹).

۲. ویژگی‌ها و نیازهای روان‌شناختی نسل Z و آلفا

نسل‌های Z و آلفا در بستری رشد یافته‌اند که فناوری دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی، بحران‌های جهانی و تغییرات فرهنگی سریع، بخش جدایی‌ناپذیر آن است؛ از این‌رو، نیازهای روان‌شناختی آنان با نسل‌های پیشین تفاوت‌های بنیادین دارد. این نسل‌ها برای یادگیری مؤثر، نیازمند سواد رسانه‌ای، تفکر انتقادی و توانایی تشخیص اطلاعات نادرست هستند تا در برابر فشارهای رسانه‌ای مقاومت کنند. همچنین مهارت‌های نرم مانند همکاری، خلاقیت، حل مسئله و مهارت‌های فنی نظیر برنامه‌نویسی و تحلیل داده برای ورود به بازار کار آینده ضروری‌اند. سلامت روان نیز از دغدغه‌های مهم این نسل است، چرا که نرخ اضطراب، افسردگی و فرسودگی تحصیلی در میان نوجوانان افزایش یافته و آموزش تاب‌آوری، ذهن‌آگاهی و حمایت عاطفی در محیط مدرسه اهمیت یافته است. بر اساس نظریه خودتعیین‌گری، انگیزش درونی زمانی شکوفا می‌شود که فرد احساس خودمختاری، شایستگی و تعلق داشته باشد؛ بنابراین، نظام آموزشی باید فرصت‌هایی برای انتخاب، خلاقیت و بیان شخصی فراهم آورد. نسل‌های جدید همچنین دغدغه‌هایی چون عدالت اجتماعی، تغییرات اقلیمی و حقوق بشر دارند و آموزش باید آنان را برای شهروندی جهانی و مسئولیت اجتماعی آماده کند. در نهایت، سبک یادگیری این نسل‌ها چندحسی، تعاملی و فناورانه است و استفاده از ابزارهایی مانند واقعیت افزوده، بازی‌وارسازی و کلاس‌های ترکیبی می‌تواند یادگیری را برایشان معنادارتر و اثربخش‌تر سازد. در ادامه اهمیت هر یک از موارد بیان شده پیوست می شود:

۲.۱. سواد دیجیتال و تفکر انتقادی

این نسل در معرض اطلاعات نادرست، تبلیغات مخرب و مقایسه‌های اجتماعی قرار دارد. آموزش سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی برای تقویت قدرت تحلیل و مقاومت در برابر فشارهای رسانه‌ای ضروری است (Livingstone, 2020).

۲.۲. مهارت‌های نرم و فنی

همکاری، خلاقیت، حل مسئله و تسلط بر فناوری‌هایی چون داده‌کاوی و برنامه‌نویسی، از نیازهای اساسی این نسل است. کلاس‌های پروژه‌محور و کارگاهی می‌توانند این مهارت‌ها را تقویت کنند (OECD, 2021).

۲.۳. سلامت روان و تاب‌آوری

نرخ اضطراب و فرسودگی تحصیلی در میان نوجوانان جهانی افزایش یافته است (WHO, 2023). در ایران نیز پژوهش‌ها این روند را تأیید می‌کنند (طاهری و همکاران، ۱۴۰۱). حضور مشاوران مدرسه، آموزش ذهن‌آگاهی و مهارت‌های زندگی، از راهکارهای مؤثر در این زمینه است.

۲.۴. هویت‌یابی و معناجویی

بر اساس نظریه خودتعیین‌گری، انگیزش درونی زمانی شکوفا می‌شود که فرد احساس خودمختاری، شایستگی و تعلق داشته باشد (Deci & Ryan, 2000). آموزش باید فرصت‌هایی برای انتخاب، خلاقیت و بیان شخصی فراهم آورد.

۲.۵. مسئولیت اجتماعی و شهروندی جهانی

نسل امروز دغدغه‌هایی چون عدالت اجتماعی، تغییرات اقلیمی و حقوق بشر دارد. آموزش شهروندی جهانی و فعالیت‌های داوطلبانه می‌تواند این نیاز را پاسخ دهد (UNESCO, 2019؛ World Economic Forum, 2022).

۲.۶. سبک یادگیری چندحسی و تعاملی

نسل‌های جدید با ویدئو، بازی، شبیه‌سازی و تعامل دیجیتال رشد کرده‌اند. استفاده از فناوری‌های آموزشی مانند واقعیت افزوده و کلاس‌های ترکیبی، یادگیری را برای آنان معنادارتر می‌سازد (Fullan, 2020).

۳. کاستی‌های نظام آموزشی سنتی

نظام آموزشی ایران با چالش‌هایی چون حافظه‌محوری، روش تدریس غیرفعال، برنامه درسی غیرمنعطف، ارزشیابی یکنواخت، بی‌توجهی به سلامت روان و گسست از بازار کار مواجه است. این کاستی‌ها موجب بی‌انگیزگی، اضطراب و احساس بی‌معنایی در میان دانش‌آموزان شده‌اند (یوسف‌زاده، ۱۳۹۹؛ شریعتمداری، ۱۳۸۴).

۴. مسیرهای تحول بنیادین

۴.۱. بازطراحی محتوای درسی

گنجاندن آموزش‌های سواد رسانه‌ای، مالی، زندگی، فناوری اطلاعات و مهارت‌های تنظیم هیجان ضروری است (OECD, 2030).

۴.۲. تحول در روش تدریس

عبور از مدل سخنرانی‌محور به یادگیری پروژه‌محور، ترکیبی و بازی‌محور می‌تواند تعامل و انگیزش را افزایش دهد (Thomas, 2016).

۴.۳. بازنگری در ارزشیابی

جایگزینی آزمون‌محوری با ارزشیابی کیفی، پورتفولیو و گزارش پیشرفت فردی، موجب رشد واقعی یادگیرنده می‌شود (Black & Wiliam, 2009).

۴.۴. توانمندسازی معلمان

بازآموزی در حوزه روان‌شناسی رشد، شناخت نسلی و سواد دیجیتال باید در اولویت قرار گیرد (Fullan, 2020).

۴.۵. سلامت روان و محیط حمایتی

حضور روان‌شناس تمام‌وقت، آموزش تاب‌آوری و ایجاد فضاهای گفت‌وگو در مدرسه ضروری است (WHO, 2023).

۴.۶. پیوند با جامعه و صنعت

برنامه‌های کارآموزی، بازدیدهای علمی و همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند یادگیری را به دنیای واقعی پیوند دهد (World Economic Forum, 2022).

۵. تحلیل تطبیقی نظام‌های موفق آموزشی

مدل‌های آموزشی موفق در کشورهای اسکاندیناوی، ژاپن و کانادا بر آموزش مبتنی بر شایستگی، مشارکت دانش‌آموزان در تصمیم‌گیری و تربیت شهروند جهانی تأکید دارند. در این الگوها، یادگیری معنادار، تعامل‌محور و انعطاف‌پذیر است. در مقابل، ساختارهای ایستا موجب گسترش شکاف انگیزشی و فاصله با دنیای واقعی می‌شوند (UNESCO, 2022؛ OECD, 2021).

۶. نتیجه‌گیری و پیشنهادات سیاستی

تحول آموزشی باید بر سه اصل بنیادین استوار باشد:
۱. انسان‌مداری و یادگیرنده‌محوری
۲. ترکیب عقلانیت فناورانه با اخلاق و مسئولیت اجتماعی
۳. انعطاف ساختاری و یادگیری مادام‌العمر

برای تحقق این اهداف، پیشنهاد می‌شود:

• تشکیل کارگروه تحول دیجیتال در وزارت آموزش و پرورش

• بازنگری در آیین‌نامه ارزشیابی و برنامه درسی

• آموزش والدین برای تعامل مؤثر با نسل دیجیتال

• توسعه زیرساخت‌های فناوری آموزشی در مدارس مناطق محروم

منابع

منابع فارسی

• عزیزی، م. (۱۴۰۲). بررسی شکاف میان نظام آموزشی سنتی و نیازهای نسل دیجیتال. فصلنامه مطالعات آموزش و پرورش ایران، ۱۸(۲)، ۴۵–۶۲.

• طاهری، س.، رضایی، ن.، و محمدی، ف. (۱۴۰۱). اضطراب تحصیلی و فرسودگی روانی در دانش‌آموزان متوسطه دوم شهر تهران. پژوهشنامه روان‌شناسی تربیتی، ۲۵(۱)، ۷۸–۹۵.

• یوسف‌زاده، ع. (۱۳۹۹). آسیب‌شناسی انگیزشی در نظام آموزش عمومی ایران. مجله راهبردهای توسعه آموزش، ۱۲(۳)، ۱۰۳–۱۲۰.

• شریعتمداری، ع. (۱۳۸۴). مبانی فلسفی و روان‌شناختی آموزش و پرورش. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

منابع بین‌المللی

• Black, P., & Wiliam, D. (2009). Developing the theory of formative assessment. Educational Assessment, Evaluation and Accountability, 21(1), 5–31.

• Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation. American Psychologist, 55(1), 68–78.

• Fullan, M. (2020). The New Meaning of Educational Change (5th ed.). Teachers College Press.

• Livingstone,