صنعت خودروسازی ایران پس از صنعت نفت، بزرگترین صنعت در ایران است. هم‌اکنون ایران با ساخت ۱٬۳۹۵٬۴۲۱ دستگاه خودرو و ۳۵٬۹۰۱ دستگاه خودروی تجاری (در سال ۲۰۰۹) ۱۸مین خودروساز جهان و بزرگترین خودروساز خاورمیانه است. در سال ۲۰۰۹ ایران از لحاظ سرعت رشد صنعت خودرو مقام پنجم جهان را پس از چین، تایوان، رومانی و هند کسب کرد. اما در چند سال گذشته انتقادات فراوانی به کیفیت و قیمت خودروهای ایرانی وارد شده‌است. در سال ۲۰۰۱ میلادی، ۱۳ شرکت دولتی و خصوصی در ایران وجود داشت که در میان آن‌ها ایران خودرو و سایپا صاحب ۹۴٪ از کل تولیدات بومی بودند. شرکت ایران خودرو در سال ۲۰۰۱ با تولید پیکان، ۶۱٪ بازار و سایپا در همان سال ۳۳٪ بازار خودروی ایران را به خودشان اختصاص داده بود.
تولیدات خودروی ایران در چند گونه خودروی مختلف موجود می‌باشد: خودروهای مسافری، چهار چرخ محرک، ون، کامیون‌ها، اتوبوس‌ها، مینی‌بوس‌ها و وانت‌ها. در ایران حدود ۵۰۰٬۰۰۰ نفر (تقریباً ۲٫۳٪ تمامی نیروی کار) به‌طور مستقیم در صنعت خودروسازی و بسیاری دیگر در صنایع مرتبط کار با این صنعت کار می‌کنند. تقریباً ۷۵٪ کل تولیدات خودروی کشور را خودروهای مسافری و ۱۵٪ آن را خودروهای وانت دربر می‌گیرند.
شرکت خودروسازی سایپا یکی از دو قطب بزرگ تولید خودرو در ایران است که کار خود را از سال ۱۳۴۴ آغاز کرده است.نام شرکت در سال ۱۳۴۵ «شرکت سهامی تولید اتومبیل سیتروئن ایران» بود. این شرکت در اوایل سال ۱۳۵۴ به «شرکت سهامی ایرانی تولید اتومبیل» تغییر نام داد. برند سایپا در سال ۱۳۹۲، در دهمین جشنواره ملی قهرمانان صنعت ایران، به‌عنوان یکی از ۱۰۰ برند برتر این کشور شناخته شد. نخستین خودروهای این شرکت، محصولات شریک فرانسوی آن، سیتروئن بودند و در سال ۱۳۴۷، سایپا بسیاری از مدل‌های ژیان را می‌ساخت. در سال ۱۳۵۲ با توافقی با شرکت خودروسازی فرانسوی رنو، رنو ۵ در مدل‌های ۲ و ۴ در توسط سایپا به بازار عرضه شد. با رخ‌دادن انقلاب ۱۳۵۷، دولت ایران، شرکت سایپا را در ۱۶ تیر ۱۳۵۸ به مالکیت خود درآورد و سایپا، از آذر ۱۳۶۰ زیرنظر سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران قرار گرفت. در سال ۱۳۷۲، یکی از پرفروش‌ترین خودروهای تاریخ ایران، پراید، برای نخستین‌بار توسط سایپا در ایران تولید شد.
در دههٔ ۱۳۸۰، سایپا پیشرفت بسیاری کرد و توانست نخستین خودروی طراحی اختصاصی خود را نیز در همین دهه بسازد. خودروی تیبا نخستین خودروی انحصاری سایپا است که در سال ۱۳۸۷ رونمایی شد. تیبا که همهٔ اجزای آن از جمله موتور، ساخت ایران است، دومین گام ایران برای ساخت خودروی ملی نامیده شد. سایپا هنوز به عرضهٔ محصولات شرکت‌های خارجی در ایران ادامه داد اما در دهه‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰، چندین خودروی انحصاری را طراحی و به بازار عرضه کرد که همگی با استقبال مشتریان روبرو شدند. تیبا ۲، ساینا، کوییک و شاهین خودروهای سایپا در این دوران هستند.
سایپا، در سال ۱۳۴۴ با نام تجاری SAIPAC و با مشارکت خودروساز فرانسوی، سیتروئن بنیان نهاده شد. نخستین خودروهای شرکت سایپا، وانت آکا و سواری ژیان بودند. این شرکت از سال ۱۳۴۷، انواع مدل‌های ژیان را می‌ساخت. در سال ۱۳۵۲ با یک توافق با شرکت خودروسازی فرانسوی رنو، رنو ۵ در مدل‌های ۲ و ۴ در به بازار عرضه شد. پس از سال ۱۳۵۳، خودروهای ژیان مهاری و ژیان پیکاب نیز در مدل‌های معمولی و دولوکس ساخته شدند. در سال ۱۳۵۴، نام شرکت، به فرم کنونی آن، سایپا تغییر پیدا کرد که کوتاه‌شدهٔ «شرکت سهامی ایرانی تولید اتومبیل» بود.
با رخ دادن انقلاب ۱۳۵۷، دولت ایران شرکت سایپا را در ۱۶ تیرماه ۱۳۵۸ به مالکیت خود درآورد و سایپا، از آذر ۱۳۶۰ تحت سرپرستی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران قرار گرفت. در دههٔ ۱۳۶۰، سیاست‌های سایپا تغییرات فراوانی کرد و برنامه‌های تازه‌ای نیز در سال ۱۳۶۳، برای آیندهٔ این شرکت تنظیم گردید. در سال ۱۳۶۲ نیز وانت نیسان با حجم موتور ۲۰۰۰ سی‌سی به فهرست تولیدات شرکت افزوده شد. در سال ۱۳۶۹ نیز سایپا حجم موتور وانت نیسان را از ۲۰۰۰ به ۲۴۰۰ سی‌سی افزایش داد و یک مدل دوکابین از این خودرو را تولید کرد.
لوگوی جدید شرکت سایپا در اواسط دهه شصت توسط زنده یاد استاد مرتضی ممیز و با الگو برداری از گنبد سرخ از بناهای تاریخی شهرستان مراغه طراحی شده است. این نشان با الهام از كاشي كاري هاي سنتي برجي در دوره ايلخاني که داراي توازن هندسي مثال زدني در طراحي و اجراست، خلق شده است. از ويژگي هاي نشان سايپا ميتوان به توازن ابعادي در طراحي زواياي ۱۲۰ درجه و يالهاي همسان و قابليت حجم پذيري آن اشاره کرد. تا قبل از سال ۱۳۶۴، لوگوی مورد استفاده این شرکت، ترکیبی از لوگوی دو شرکت فرانسوی یعنی رنو و سیتروئن بود. بعد از مدتها لزوم ایجاد یک لوگو منحصر به فرد که این برند را متمایز از دو برند اولیه نماید احساس میشد. به همین دلیل این شرکت تصمیم گرفت تا لوگو جدیدی را طراحی نماید.
در سال ۱۳۷۱، رنو ۲۱ به فهرست تولیدات شرکت سایپا افزوده شد که می‌توانست به رقابت سایپا با ایران خودرو کمک بسیاری کند. در سال ۱۳۷۲، یکی از پرفروش‌ترین خودروهای تاریخ ایران، پراید، برای نخستین‌بار توسط سایپا در ایران تولید شد. سایپا پراید کاربراتوری را در مقیاس بزرگی فروخت. محصولی که در اصل همان فورد فستیوا، خودروی معرفی شدهٔ سال ۱۹۸۶ است. تولید این خودرو در سایپا تا دههٔ ۲۰۲۰ میلادی، بدون ایجاد تغییرات اساسی ادامه یافت. موضوعی که با انتقاد کارشناسان روبرو شد. همچنین رسانه‌ها و کارشناسان ایرانی بسیاری به ایمنی خودروی پراید ایراد گرفته‌اند.
در سال ۱۳۷۴، سهام شرکت سایپا برای نخستین‌بار در بورس اوراق بهادار تهران عرضه شد. در سال ۱۳۷۷، این شرکت توانست گواهی‌نامهٔ ۹۰۰۱ ISO را به دست آورد. از سال ۱۳۷۸ نیز پراید استیشن به فهرست محصولات شرکت افزوده شد . ایجاد خط تولید خودرو کاروان در سال ۱۳۷۹ به پایان رسید و تولید نمونه‌ای از این محصول نیز در همین سال انجام شد.
عرضه پراید در ایران زمانی آغاز شد که کل خودروهای سواری ساخت داخل به پیکان در مدل‌های ۱۶۰۰ سی‌سی و پیکان موتور پژویی، رنو ۵ و ۲ پاترول محدود بود؛ البته به اینها باید خودروهای پژو ۴۰۵ و رنو ۲۱ را هم اضافه کرد. اولین پرایدهای وارداتی تیپ‌های فول و ساده داشتند که درتیپ فول، بالابرهای شیشه برقی بودند و خودرو به سیستم تهویه و کولر مجهز بود. قیمت پراید هاچ‌بک در آن زمان یک‌میلیون و ۸۷۰هزار تومان و قیمت پراید ساده صندوق‌دار یک‌میلیون و ۹۵۰هزار تومان بود.
سرانجام وعده گروه خودروسازی سایپا در خصوص توقف کامل تولید پراید عملیاتی شده و خط تولید این خودرو برای همیشه خاموش گردید. این اتفاق با انتشار عکسی از سوی شرکت سایپا اعلام شد و دیگر شاهد تولید خودرویی با مشخصات پراید در این کارخانه خودروسازی نخواهیم بود. با اعلام این خبر در تیر ماه 99 پراید از لیست خودروهای تولیدی سایپا خارج شد. با این وجود راه زیادی تا خالی شدن خیابان ها از پراید باقی مانده است.
کیا ریو، محصولی از شرکت کیا موتورز کره جنوبی که توسط سایپا نیز در ایران عرضه شد. در دههٔ ۱۳۸۰، سایپا پیشرفت بسیاری کرد و توانست نخستین خودروی طراحی اختصاصی خود را نیز در همین دهه بسازد. در سال ۱۳۸۱، تولید آزمایشی خودروی پراید ۱۴۱ صورت پذیرت و معرفی آن به بازار ایران انجام شد. در سال ۱۳۸۲ نیز برای گرفتن استاندارد یورو ۲، موتورهای جدیدی برای پراید در نظر گرفته شد. در سال ۱۳۸۴، نخستین خط تولید کارخانه‌ای خودروهای دوگانه‌سوز در ایران توسط سایپا ایجاد شد. در سال ۱۳۸۴ همچنین خطوط تولید خودرو ریو، که محصولی از شرکت کیا موتورز کره جنوبی است، توسط سایپا در ایران گشایش یافت.
در سال ۱۳۸۵، خط تولید انواع پراید توسط سایپا در ونزوئلا گشایش یافت. یک سال بعد، در ۱۳۸۶، کارخانه ساخت انواع پراید در کشور سوریه با نام سیویکو ایجاد شد. در سال ۱۳۸۶، تولید و عرضه خودروی رنو، ال ۹۰ در سه تیپ توسط سایپا انجام شد. در همین سال سایپا به تولید و عرضه محصولی مشابه پراید، با نام سایپا ۱۳۲ دست زد. فروش اتوبوس‌های شهری IRIS را نیز سایپا در سال ۱۳۸۶ آغاز کرد.
در سال ۱۳۸۷، چند رویداد مهم برای شرکت سایپا ثبت شد:
دی ۱۳۸۷ به موجب قانون بودجه ایران، ۵۱٪ درصد از سهام این شرکت، در بورس واگذار گردید. سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران نیز با داشتن ۳۵٫۷۵٪ درصد از سهام شرکت سایپا، بزرگترین سهام‌دار این شرکت است. در سال ۱۳۸۹ نیز کارخانهٔ سایپا کاشان، با ظرفیت تولید سالانه ۱۵۰۰۰۰ خودرو راه‌اندازی گردید. رونمایی از نخستین کامیون شکل‌یافتهٔ داخلی شرکت سایپا دیزل نیز در همین سال انجام شد. در این دوران سایپا توانست رکوردشکنی‌هایی نیز در زمینه شمار تولید خودرو انجام دهد.
تیبا، نخستین خودروی سایپا که دومین خودروی ملی نامیده شد. خودروی تیبا نخستین خودروی انحصاری سایپا است که در سال ۱۳۸۷ رونمایی شد. تیبا که همهٔ اجزای آن از جمله موتور، ساخت ایران است، دومین گام ایران برای ساخت خودروی ملی نامیده شد. پیش از این، رسانه‌ها تنها به سمند، محصول انحصاری ایران خودرو چنین اشاراتی می‌کردند. سایپا اعلام کرد که در تولید این خودرو، از مشاورین خارجی نیز بهره گرفته‌است. این خودرو از همان ابتدا قرار شد که به عنوان خودرویی ارزان به فروش برسد.[۵] دنیای اقتصاد، این خودرو را در تاریخ خودروسازی ایران بسیار مهم دانست و در گزارش‌ها رسانه‌ها آمده‌است که مالکیت این خودرو به شکل کامل در اختیار سایپا است. نخستین خودروی سایپا، توانست به سرعت در بازار محبوبیت کسب کند. سایپا سپس خودروهای دیگری را نیز بر پایهٔ تیبا ساخت که آن‌ها نیز از فروش خوبی برخوردار بودند.
در سال ۱۳۹۰، خط تولید گروه خودروسازی سایپا در کشور سودان راه‌اندازی شد و در سال ۱۳۹۱ نیز از محصولات جدیدی از جمله: تیبا ۲، سایپا ۱۵۱ و ایکس۱۰۰ رونمایی شد. در سال ۱۳۹۲، محصول اختصاصی دیگری با عنوان ساینا رونمایی شد که به شکل اختصاصی توسط سایپا طراحی شده بود. در دههٔ ۱۳۹۰، محصولات گوناگونی از شرکت‌های خارجی توسط سایپا برای عرضه به بازار آماده شدند، با این حال سایپا در تلاش بود خودروهای اختصاصی خود را نیز طراحی و تولید کند.
در سال ۱۳۹۷، این شرکت از خودرویی با کلاس کامپکت با نام سایپا شاهین رونمایی کرد. هرچند که مشخصات فنی همانند موتور، در اوایل به شکلی گیج‌کننده معرفی شدند، اما این خودرو نیز به شکلی انحصاری، ویژهٔ سایپا طراحی شده بود و کارشناسان باور داشتند که این خودرو توان فروش خوبی دارد. بر اساس اعلام شرکت سایپا، سایپا شاهین (با نام پیشین رهام) توسط مهندسین این شرکت طراحی و ساخته شده‌است.
سایپا در سال 1966 تاسیس شد. سایپا از ابتدای فعالیت خود تا به امروز همکاری مشترک با سیتروئن و رنو فرانسه، نیسان ژاپن کیا موتورز کره را اجرا کرده است. محصولات حاضر سایپا شامل خودروهای سواری صبا< NASIM، سایپا 141، سایپا 132، زانتیا و ریو سایپا موفق به اخذ گواهینامه های QS9000 صادر شده توسط شرکت QMI، ISO9001-2000، ISO14001 و OHSAS 18001 از D. مرکز تحقیق و توسعه (R&D) سایپا در سال 1372 تاسیس شد و انجام انواع تست های خودرویی اصلاح خودروهای موجود و طراحی خودروهای جدید از فعالیت های اصلی مرکز تحقیق و توسعه سایپا با بهره گیری از آخرین فناوری های روز دنیا می باشد.
شرکت سایپا دیزل با نام اصلی ایران کاوه فعالیت خود را طی قراردادی انحصاری با ماک تراکس مونتاژ کامیون های ماک و انواع تریلر آغاز کرد. سایپا دیزل در دوره همکاری با ماک تراکس که در سال 1357 به پایان رسید، موفق به تولید 7500 دستگاه کامیون ماک شد. در پی توقف تولید ماک تراکس، این شرکت برای استفاده از ظرفیت های موجود و کمک به اشتغال، موفق به مونتاژ خودروهای جایگزین در بخش حمل و نقل بار و مسافر شد. در سال 1984 و در پی مطالعات ایجاد خط تولید کامیون جدید، قراردادی با شرکت ولوو تراکس برای تولید کامیون های ولوو F12 منعقد شد. انعقاد قرارداد با شرکت گوشا یوگسلاوی برای تولید تریلرهای پلت فرم از دیگر اقدامات قابل توجه سایپا دیزل در همان سال بود. این اقدامات منجر به حجم بالای فروش در بازار داخلی و همچنین معرفی محصولات با استقبال گرم در بازارهای خارجی شد، به طوری که مدیرکل اقتصاد و بازرگانی وزارت صنایع سابق در سال 92 به سایپا دیزل تقدیر کرد.
سایپا مالک صددرصدی شرکت مگاموتور است که سازندهٔ موتور، گیربکس و اکسل خودروهای سایپا، زامیاد و پارس‌خودرو می‌باشد؛ به‌علاوه مگاموتور خود مالک صددرصدی شرکت مالیبل سایپا است که تولیدکنندهٔ قطعات اصلی ریخته‌گری و آهنگری اکسل، گیربکس و موتورهای سایپا، پارس‌خودرو و زامیاد است. سایپا در زمینهٔ تولید شیشهٔ خودرو نیز مالک نزدیک به هفتاد درصد از سهام شرکت سایپا شیشه می‌باشد که مهم‌ترین تولیدکنندهٔ شیشه‌های خودرو در خاورمیانه است. همچنین سایپا دارندهٔ بیشتر سهام کمک‌فنر ایندامین، پلاسکوکار سایپا و سایپا آذین است که به ترتیب تولیدکنندهٔ کمک‌فنر و سامانه تعلیق، قطعات پلاستیکی، و صندلی و رودری خودروهای سایپا و دو خودروساز تابعهٔ آن هستند.
